بازار؛ گروه بین الملل: بر اساس اظهارات محمد رضوانی فر، رئیس کل گمرک کشور در ۸ ماهه سال جاری مبادلات تجاری ایران با ۱۵ کشور همسایه به ۳۸ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار با وزن ۶۳ میلیون تن رسیده که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته از نظر ارزش ۱۲ درصد و از نظر وزن ۱۷ درصد افزایش داشته است. در ۸ ماهه سال گذشته تجارت ایران با همسایگان ۵۳ میلیون تن کالا به ارزش ۳۴ میلیارد و ۶۰۰ بوده است.
در این میان سهم صادرات کالاهای ایرانی در مدت یاد شده ۴۸ میلیون تن کالا به ارزش ۱۸ میلیارد و ۳۸۰ میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۹ درصد در ارزش و ۲۱ درصد در وزن افزایش داشته است. پاکستان با خرید ۱ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار، روسیه با ۶۱۶ میلیون دلار و عراق با ۶ میلیارد دلار بیشترین رشد را در خرید کالاهای ایرانی در این ۸ ماه داشته اند.
در بازه زمانی هشت ماهه امسال ۱۴/۶ میلیون تن کالا به ارزش ۲۰ میلیارد دلار از ۱۵ کشور همسایه وارد کشورمان شده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته از نظر ارزش ۱۴ درصد و از نظر وزن ۷ درصد افزایش داشته است. ارمنستان با ۳۴ میلیون دلار، عراق ۳۴۳ میلیون دلار و قطر با ۷۵ میلیون دلار بیشترین افزایش در واردات کالا در این مدت به ایران را داشته اند.
آسیای میانه و همسایگان شمالی کشورهای پرظرفیت متروک در نقشه تجارت ایران
کشورهای آسیای مرکزی به همراه ارمنستان و روسیه چه به لحاظ تجارت کالا و چه صدور خدمات فنی –مهندسی ظرفیت بالایی برای تجارت با ایران دارند، اما ایران به رغم عضویت در پیمان های اتحادیه اقتصادی اوراسیا، اکو و شانگهای سهم پایینی از این بازارها دارد. با امضای توافق ترجیحی میان ایران و بلوک اوراسیا (روسیه، بلاروس، ارمنستان، قرقیزستان و قزاقستان) در سال ۱۳۹۸ ایران شامل تخفیفات تعرفه ای شده است. در صورت عضویت دایم ایران در این سازمان تعرفه پنج کشوری که عضو اوراسیا هستند به صورت کامل صفر خواهد شد. به گفته کارشناسان اقتصادی در صورت امضای توافق آزاد میان ایران و اوراسیا ظرفیت تجارت ۳۰ میلیارد دلاری میان دو طرف وجود دارد. از زمان امضای توافق تجارت میان ایران و اوراسیا حجم تبادلات تجاری دو کشور افزایش دو برابری داشته است.
ایران با تامین خدمات فنی-مهندسی قادر به اجرای پروژه های گسترده در کشورهای آسیای میانه در حوزه های دفاعی، برق و نیروگاه و پالایشگاه است که نمونه آن ساخت تونل استقلال، نیروگاه سنگ توده ۲ و راه اندازی کارخانه تولید پهپاد در تاجیکستان است؛ این کار علاوه بر تحریم ناپذیری اقتصادی کشور، برد مالی را نیز به همراه دارد
افزون بر این، ایران با تامین خدمات فنی-مهندسی قادر به اجرای پروژه های گسترده در این کشورها در حوزه های دفاعی، برق و نیروگاه و پالایشگاه است که نمونه آن ساخت تونل استقلال، نیروگاه سنگ توده ۲ و راه اندازی کارخانه تولید پهپاد در تاجیکستان است؛ این کار علاوه بر تحریم ناپذیری اقتصادی کشور، برد مالی را نیز به همراه دارد. زمانی ۳۰۰ شرکت ایرانی در تاجیکستان فعال بودند. هم چنین ساخت تونل و بزرگراه و نیروگاه در ترکمنستان نیز سایر پروژه های اجرا شده توسط ایران در کشورهای آسیای میانه است.
فقدان قراردادهای تجارت آزاد و ترجیحی ایران با کشورهای آسیای میانه و همسایگان شمالی خود دلیل دیگری برای از دست رفتن این بازارهای تجاری برای ایران بوده است و این در حالی است که ترکیه ۲۱ قرارداد تجاری شامل تجارت ترجیحی و تجارت آزاد را با کشورهای مختلف دارد و این رقم برای ایران ۶ عدد است. زمانی حجم تجارت ایران با آسیای مرکزی ۵ میلیارد دلار بوده است، اما تحریم ها، فقدان زیرساخت تجارت دریایی و دیپلماسی اقتصادی ناکارآمد و سومدیریت همگی سبب از دست رفتن این بازار برای ایران شده است. حتی کشور عمان نیز با ۲۲ کشور (۱۶ کشور حوزه خلیج فارس، چهار کشور اروپایی، سنگاپور و امریکا) قرارداد تجارت آزاد دارد.
پیش تر ایران تراکتور، محصولات کشاورزی و لوله‌های کشاورزی را به آسیای میانه صادر می کرد، اما در حال حاضر روسیه، چین و ترکیه رقبای بزرگ ایران در این منطقه خصوصا ترکمنستان هستند
پیش تر ایران تراکتور، محصولات کشاورزی و لوله‌های کشاورزی را به آسیای میانه صادر می کرد، اما در حال حاضر روسیه، چین و ترکیه رقبای بزرگ ایران در این منطقه خصوصا ترکمنستان هستند. با توجه به واردات گاز ترکیه از ترکمنستان این کشور توانسته است تجارت دو طرفه خود را شکل دهد. ارمنستان نمونه دیگری از این موضوع است و در حال حاضر صادرات ایران به ارمنستان رقمی حدود ۳۰۰ میلیون دلار است و این در حالی است که صادرات غیر رسمی ترکیه به این کشور چیزی حدود ۸۰۰ میلیون دلار است.
به گفته کارشناسان امور اقتصادی، یکی از راهکارهای افزایش سهم ایران از بازار ارمنستان سرمایه گذاری مشترک با تجار ارمنی در حوزه بسته بندی است، به شکلی که کالاها به صورت فله به ارمنستان فرستاده و در آنجا بسته‌بندی شود و در نهایت با توجه به تعرفه صفر مبادله تجاری بین ارمنستان با کشورهای اوراسیا و همچنین اتحادیه اروپا، می توان به این شکل میزان صادرات کشور را افزایش داد.
حجم بازار روسیه حدود ۴۰۰ میلیارد دلار است و سهم ایران در سال گذشته از این بازار ۷۵۰ میلیون دلار بوده است و این در حالی است که روسیه به علت آب و هوای بسیار سرد در بخش عمده ای از خاک خود امکان تولید بسیاری از محصولات کشاورزی را ندارد و در سال گذشته نیز حجم عمده ای از صادرات ایران به این کشور را محصولات دریایی و میوه و سبزی جات تشکیل داده است.
بر اساس اظهارت محمد لاهوتی، رئیس کنفدراسیون صادرات کشور، ضعف ساختاری، قیمت تمام شده بالای محصولات، بسته‌بندی غیر جذاب و غیرحرفه ای ،چالش های حمل و نقل، پایین بودن کیفیت کالاها، رقابتی نبودن کالاهای تولید داخلی و از همه مهم‌تر تنش سیاسی بین ایران و برخی کشورهای منطقه مانع از صادرات ایران می‌شود. حتی در زمان تنش میان روسیه و ترکیه در سال ۲۰۱۵ به سبب سرنگونی هواپیمای سوخوی ۲۴ روسیه به دست آنکارا، ایران به سبب مسایلی چون ضعف زیرساخت ها، عدم توان رقابتی محصولات ایرانی با کالاهای ترکیه به سبب کیفیت پایین، قیمت تمام شده بالا و بسته بندی نامطلوب نتوانست بازار روسیه را در رقابت با ترکیه در اختیار بگیرد. مشابه این اتفاق در سال ۲۰۱۷ و در طی محاصره اقتصادی قطر نیز رخ داد و سرعت عمل و زیرساخت تجاری قوی و محصولات با کیفیت ترکیه سبب شد این کشور به سرعت سهم بزرگی از بازار قطر را در اختیار گیرد.
نگاهی به فراز و فرود تجارت خارجی ایران طی سال های اخیر
طی سال گذشته، ۱۲۲ میلیون تن کالا به ارزش حدود ۵۳ میلیارد و دویست میلیون دلار کالا از کشور صادر و ۳۷ میلیون تن کالا به ارزش نزدیک به ۵۹ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار به کشور وارد شده است. در سال ۱۴۰۰ نیز ۱۲۲ میلیون تن کالای ایرانی به ارزش ۴۸ میلیارد دلار به اقصی نقاط جهان صادر شد و متقابلا بیش از ۴۰ میلیون تن کالا، به ارزش ۵۲ میلیارد دلار نیز وارد کشور شد. این رقم در سال ۱۳۹۹ حدود ۱۲۲ میلیون تن به میزان ۳۴ میلیارد و ۲۵۰ میلیون دلار برای صادرات و ۳۸ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تن برای واردات بوده است.
نگاهی به آمار گمرک در خصوص واردات و صادرات طی سال های اخیر به خوبی مشخص می کند که پس از خروج یک جانبه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ به یکباره مبادلات خارجی ایران دچار افول می شود و این در حالی است که در سال ۱۳۹۵ و پس از برجام ارزش صادرات و واردات به ترتیب ۴۳ میلیارد و ۹۳۰میلیون دلار و ۴۳ میلیارد و ۶۸۴ میلیون دلار بوده است و بر این پایه برای دومین سال پیاپی پس از ۳۷ سال در سال ۹۵، تراز تجاری کشور مثبت و رقم آن ۲۴۶ میلیون دلار شده است.
هم چنین در سال ۹۶ مجموع صادرات غیرنفتی ایران به ۴۶ میلیارد و ۹۳۱ میلیون دلار رسید و وداردات ایران حدود ۵۵ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار بوده است.
اما در اردیبهشت سال ۹۷ و پس از اعمال تحریم ها علیه ایران روند صادرات و واردات کشور دچار نزول شد و میزان صادرات کشور در آن سال به ۴۴ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار و واردات مجموعا حدود ۴۲ میلیارد و ۶۱۲ میلیون دلار بوده است.
این روند در سال ۹۸ نیز ادامه دار بوده، به شکلی که حجم صادرات در این سال ۴۱ میلیارد و ۳۷۰ میلیون دلار و واردات نیز ۴۴ میلیارد دلار بوده است.
نگاهی به سمت و سوی تجارت خارجی ایران طی سال های اخیر روشن می کند که عمده کالاهای صادراتی کشور متشکل از کالاهایی با ارزش افزوده پایین و خام تشکیل است و این در حالی است که کشورهای منطقه خود صادر کننده این نوع کالاها هستند و بازار آن ها از محصولات این چنینی اشباع است
نگاهی به سمت و سوی تجارت خارجی ایران طی سال های اخیر روشن می کند که عمده کالاهای صادراتی کشور متشکل از کالاهایی با ارزش افزوده پایین و خام تشکیل است و این در حالی است که کشورهای منطقه خود صادر کننده این نوع کالاها هستند و بازار آن ها از محصولات این چنینی اشباع است. افزون بر این، کشورهای حاشیه خلیح فارس به سبب ذائقه و سبک زندگی خود در حوزه های صنعت، جواهرات، خودرو و ... عمدتا به دنبال کالاهای لوکس و گران هستند، که تولید یا صادرات بخش قابل توجهی از این کالاها از توان ایران خارج است.
موانع اصلی صادراتی ایران
در این سال ها مواردی همچون تنش های سیاسی حاکم بر منطقه و التهاب در مناسبات ایران با کشورهایی چون عربستان و امارات متحده عربی، تحریم ها، مشکلات ساختاری، چالش های تعاملات بانکی، حمل ونقل نامناسب و مشکلات ترانزیتی، مسائل گمرکی، تعدد و تغییر قوانین در برخی از کشورها (هم چون ایران و عراق) بحران ارز، فقدان تولید کالاهای رقابتی در کشور به دلیل کیفیت پایین و قیمت بالای محصولات، عدم بازاریابی و بازارسازی مناسب از مهم ترین علل سطح پایین تجارت خارجی کشور در مقایسه با کشورهایی چون ترکیه، روسیه و برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس است.
البته به عقیده کارشناسان در پی توافق ایران و عربستان برای رفع تنش ها در اسفند گذشته، استقبال کشورهای خلیج فارس از این توافق و افزایش تعاملات تجاری ایران و عربستان از صفر به ۱۵ میلیون دلار در سال گذشته امید میرود پنجره جدیدی در تعاملات تجاری ایران با کشورهای عرب خلیج فارس از جمله عربستان گشوده شود.
بر اساس آمار گمرک، عراق و افغانستان بازارهای اصلی ایران در منطقه هستند و به گفته یحیی آل اسحاق، رئیس اتاق بازرگانی ایران و عراق، مشکلات ایران در تجارت خارجی شامل مراودات بانکی، حمل و نقل و ترانزیت و سیستم اداری و بازرگانی قبیله ای و سنتی حاکم بر برخی از کشورهای منطقه است.
هم چنین مشتقات نفتی، فولاد و محصولات آهنی، مواد شیمیایی، خشکبار، مواد غذایی، محصولات کشاورزی و مواد معدنی عمده صادرات ایران را تشکیل می دهد و عدم تنوع در سبد صادراتی کشور خود مقوله دیگری است که نیازمند رسیدگی بیش تر و برنامه ریزی برای گنجاندن محصولات های تک و اقلامی با ارزش افزوده بالا است.
بر اساس آمار بانک جهانی، صادرات مالزی در سال ۲۰۲۲ حدود ۳۰۰ میلیارد دلار است و بخش عمده ای از آن را کالاهای های تک از جمله محصولات پزشکی و محصولات الکترونیکی، ماشین آلات و تجهیزات صنعتی و گاز مایع و نفت تشکیل می دهد و این در حالی است که جای بسیاری از این اقلام در سبد صادراتی ایران خالی است.
لزوم سرمایه گذاری و گسترش صنعت و صادرات فولاد در منطقه
نمونه دیگر کوچک شدن بازار فولاد ایران در منطقه است. صنعت فولاد ایران از پتانسیل بالقوه ای برای رشد برخوردار است که علت آن وجود انرژی مقرون به صرفه، نیروی انسانی ارزان و متخصص، دسترسی به دریا و وجود نسبی مواد اولیه است. در حال حاضر صنعت فولاد ایران دارای ۵۵ واحد فعال با ظرفیت کمتر از ۵۰۰ هزار تن است، درحالی‌که تنها ۱۴ واحد فعال با بیش از این ظرفیت، فعالیت می‌کنند و این در حالی است که با بزرگ شدن مقیاس واحدهای تولیدی، هزینه ها به شدت کاهش می یابد.
تحریم ها و تحولات سیاسی در منطقه از عوامل عمده کاهش صادرات محصولات فولادی کشور بوده است. برای نمونه دو کشور مقصد صادراتی محصولات فولادی ایران، افغانستان و عراق هستند که صادرات به این دو کشور نیز تحت تاثیر عوامل صادراتی قرار دارد، برای مثال در گذشته حجم زیادی از فولاد کشور به افغانستان صادر می‌شد که با روی کار آمدن دولت طالبان طی دو سال گذشته تاکنون این میزان به شدت کاهش یافته است. سایر صادرات به کشورهای دیگر مانند تایوان، عمان و کشورهای آفریقایی به دلیل تحریم ایران و عدم مبادله ارز در حال از دست رفتن هستند. برای صادرات به این کشورها نیز یا باید تحریم ها را دور زد که افزایش بار هزینه های صادراتی را سبب می شود.
چالش های اصلی صنعت فولاد ایران به چهار مساله حمل و نقل، ظرفیت های بندری، آب و کسری سنگ آهن برمی‌گردد. درخصوص سنگ آهن احتمالات نشان می دهد تنها ۱۰ سال پس از ۱۴۰۴ ذخایر سنگ آهن کشور به اتمام می رسد و چاره کار توسعه اکتشافات یا توسل به منابع بین المللی برای تامین سنگ آهن است
چالش های اصلی صنعت فولاد ایران به چهار مساله حمل و نقل، ظرفیت های بندری، آب و کسری سنگ آهن برمی‌گردد. درخصوص سنگ آهن احتمالات نشان می دهد تنها ۱۰ سال پس از ۱۴۰۴ ذخایر سنگ آهن کشور به اتمام می رسد و چاره کار توسعه اکتشافات یا توسل به منابع بین المللی برای تامین سنگ آهن است.
نتیجه
بررسی وضعیت تجارت خارجی کشور در یک دهه اخیر حاکی از ضرورت توجه بیشتر به توسعه صادرات غیر نفتی و اثر گذاری آن بر رشد اقتصادی کشور است که از مولفه های کلیدی در تحرک بخشی به تولید (جهش تولید) به‌شمار می رود و افزایش صادرات غیرنفتی به‌خصوص صادرات به کشورهای همسایه به عنوان یکی از راه های برون رفت از شرایط نامساعد ایجادشده از تحریم ها علیه اقتصاد ایران دانست، هر چند که با عضویت ایران در شانگهای و اوراسیا تا حدودی این مسیر هموار شده است، اما قعا مسیر طولانی در پیش است.
در این ارتباط، تجزیه و تحلیل عملکرد تجارت خارجی نشان می دهد که ایران با توجه به شرایط نامناسب اقتصادی، به فوریت نیازمند اقدامات جدی در دستیابی به اهداف اسناد بالا دستی به‌ویژه در مقایسه با رقبای منطقه ای است که قطعا ادامه روند کنونی، اقتصاد کشور را از مسیر ترسیم شده در اسناد بالا دستی دور می کند.
نظر شما