فاطمی: تا ۱۰ سال دیگر تالاب انزلی نداریم/ غروب دریای خزر نزدیک است!؟

یاسمن بلوردی؛ بازار: به گفته کارشناسان دریای خزر، سیستمی بسته دارد و به همین دلیل ورود هر نوع آلودگی به آن باعث می شود که حیات اش در معرض خطر قرار بگیرد. به عبارت دیگر دریای خزر به آب های بیرون متصل نیست و نمی توان امیدوار بود که حجم و غلظت آلاینده های آن به مرور زمان کم گردد و همین امر موجب می شود که ورود هر نوع آلاینده شیمیایی، انسانی و صنعتی اثرات سوء و مخربی بر خود دریای خزر، آبزیان آن و در حقیقت حیات مردم منطقه و کشور داشته باشد. آلودگی دریای خزر و وضعیت بحرانی آن در حالی رخ می دهد که کشورهای ایران، روسیه، قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان به عنوان پنج کشور ساحلی دریای خزر موافقت نامه‌هایی در راستای حفظ و حمایت از حیات دریای خزر امضا کرده‌اند اما در عمل اقدام خاصی در این راستا صورت نمی گیرد.

در ادامه گفت و گویی با سید محمدرضا فاطمی، متخصص اکو بیولوژی منابع طبیعی و آب انجام دادیم و در خصوص آنچه بر سر دریای خزر می آید و آینده پیش روی این دریا به صحبت نشسته ایم.

*به عنوان سوال اول بفرمایید که وضعیت دریای خزر در حال حاضر چگونه است و این دریا با چه چالش هایی رو به رو است؟
دریای خزر در حال حاضر با سه چالش عمده روبه رو است؛ از همه مهمتر پایین رفتن آب دریای خزر است که سالانه به میزان ۵ تا ۱۰ سانتی متر عقب می‌رود که با توجه به مدل‌هایی که برای آینده پیش بینی کرده‌اند، گرمایش کره زمین، عامل تبخیر و کاهش ورودی رودخانه به نظر می رسد این آب خزر دیگر برگشت پذیر نیست و از نوسانات طبیعی رفت و برگشتی تبعیت نخواهد کرد.

به این ترتیب با این میزان عقب رفت آب  تا ۱۰ سال دیگر حدود یک متر آب خزر پایین تر می‌رود و ما بخش اعظم تالاب انزلی را از دست می‌دهیم اگرچه در حال حاضر نیز بخشی از این تالاب از بین رفته و خشک شده است.

متاسفانه ما تالاب گمیشان را از دست داده‌ایم و با این تفاسیر و وضعیتی که پیش می رود دور از انتظار نیست که  تالابی که در ناحیه استان گلستان و مازندران است را نیز از دست خواهیم داد. در واقع این چالشی است که علاوه بر خط کرانه روی بوم سازگان دریای خزر نیز تاثیر می گذارد.

مهمترین چالش دریای خزر پایین رفتن آب آن است که سالانه به میزان ۵ تا ۱۰ سانتی متر عقب می‌رود که یعنی   تا ۱۰ سال دیگر حدود یک متر آب خزر پایین تر می‌رود و ما بخش اعظم تالاب انزلی را از دست می‌دهیم اگرچه در حال حاضر نیز بخشی از این تالاب از بین رفته و خشک شده است.

چالش بعدی که در رابطه با دریای خزر وجود دارد افزایش آلودگی این دریا است که این آلودگی‌ها چندین سال است همچنان ادامه دارد به طوری که شاهد هستیم کلیه آلاینده‌ها وارد دریای خزر می شوند و آب آن را آلوده می‌کنند. با این وجود هیچ اقدامی در این خصوص انجام نشده است. از سوی دیگر با توجه به اینکه الان میزان توسعه‌های صنعتی و شهری رو به افزایش است و ویلاسازی ها و افزایش جمعیت رخ می دهد، مطمئنا این آلودگی‌ها به مراتب چند برابر هم می‌شود.

سومین چالش نیز کاهش یافتن منابع زیستی دریای خزر است که هم متاثر از صید بی رویه  است و هم به دلیل پایین رفتن آب دریای خزر است.

به این ترتیب سه چالش «پایین رفتن آب دریای خزر، آلودگی دریا و کاهش منابع زیستی» دست به دست هم داده‌اند تا در آینده نه چندان دور ما در این دریا آنچنان ماهی نداشته باشیم. درواقع در حال حاضر نیز در خزر ماهی چندانی نداریم و ماهی‌هایی که موجود است عمدتا وابسته به رهاسازی ماهیان است که توسط سازمان شیلات انجام می گیرد. به عبارت دیگر اگر شیلات این رهاسازی ها را انجام نمی‌داد الان ۸۰ درصد صیدی که داریم نیز وجود نداشت.

*آلاینده های دریای خزر عمدتا به چند دسته تقسیم می شوند و چه نوع آلاینده‌هایی را شامل می شود؟
جالب است بدانید آلودگی های دریای خزر عمدتا انسانی است  و بخشی از آلودگی‌های دریای خزر از مناطق شهری می‌آید؛ درواقع آلودگی‌های میکروبی و فاضلاب‌ها، شوینده‌هایی که از  مناطق شهری وارد می شود و اخیرا هم آنتی بیوتیک‌هایی که بسیار زیاد شده  و وارد خزر می شود. علاوه بر این پلاستیک‌ها و میکرو پلاستیک‌ها نیز جزو آلاینده‌های دریای خزر محسوب می‌شود.

در حال حاضر در خزر ماهی چندانی نداریم و ماهی‌هایی که موجود است عمدتا وابسته به رهاسازی ماهیان است که توسط سازمان شیلات انجام می گیرد

بخش بعدی آلودگی های دریای خزر در واقع آلودگی های شیمیایی، سموم و آفت کش‌ها، مواد مغذی ناشی از  پساب‌های کشاورزی و افزایش کودهای شیمیایی بی رویه است که میزان آنها نیز بسیار زیاد است. از سوی دیگر انواع مواد نفتی که از منشاء خشکی است و بخشی از آن از سمت ایران می‌آید و بخشی نیز از سمت آذربایجان وارد آب‌های ایران می شود، موجب آلودگی دریای خزر می شود.

آلاینده های صنعتی هم شامل عناصر سنگین مثل جیوه، سرب، آرسنیک، مس می‌شود که میزان این آلاینده‌ها نیز روز به روز هم افزایش پیدا می کند و وارد دریای خزر می شود با این وجود تا به حال هیچ اقدامی در این زمینه صورت نپذیرفته است.

*با این تفاسیر این آلودگی‌ها و شرایط حاکم چه تاثیری بر فرایند حیات آبزیان دریای خزر دارد؟
یکی از اصلی‌ترین تاثیرات این آلودگی‌ها این است که امروز شاهد هستیم جمعیت ‌هایی که مورد صید تجاری بوده‌اند در دریای خزر از بین رفته‌اند. اولین و مهمترین این ماهیان، ماهیان خاویاری است که تا پیش از این چهار گونه داشته‌ایم که صید می شده‌اند و الان جمعیت ‌اش از بین رفته و علاوه بر این خود گونه هم تحت خطر انقراض قرار گرفته است. از سوی دیگر فیل ماهی الان جزو لیست قرمز سازمان بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار گرفته است و گونه‌های دیگر هم به تدریج وارد این لیست می شوند و در معرض خطر انقراض قرار می گیرند.

همچنین صید بی رویه ماهی کیلکا نیز موجب شده جمعیت این ماهی سقوط کرده و به حالت اول خود برنگشته است. علاوه بر این گفتنی است وضعیت و جمعیت ماهی سفید نیز در حال حاضر وابسته به تکثیر مصنوعی شیلات است. متاسفانه وضعیت ماهی کفال نیز به  همین نحو است. درواقع همه این ماهیانی که ذکر شد مهمترین صیدهای دریای خزر را تشکیل می دهند که وضعیت بدی دارند.

یکی از اصلی ترین تاثیرات این آلودگی ها این است که امروز شاهد هستیم جمعیت ‌هایی که مورد صید تجاری بوده‌اند در دریای خزر از بین رفته‌ است؛ اولین و مهمترین این ماهیان، ماهیان خاویاری است که تا پیش از این چهار گونه داشته ایم که صید می شده و الان جمعیت اش از بین رفته و علاوه بر این خود گونه هم تحت خطر انقراض قرار گرفته است

*برای حفظ جان دریای خزر تا به حال ایران و دیگر کشورهای حوزه دریای خزر چه اقداماتی انجام داده‌اند؟
در حقیقت ۵ کشور ایران، روسیه، قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان به عنوان پنج کشور ساحلی دریای خزر در این رابطه هیچگونه همکاری با هم ندارند و تنها روی کاغذ یک کنوانسیون تنوع زیستی امضا کرده‌اند! به عبارت دیگر این ۵ کشور برای اینکه بخواهند دریای خزر را نجات بدهند عملا کاری نمی‌کنند و همکاری هایشان در این راستا تنها در حد گفتار و نوشتار است و فقط جنبه تشریفاتی دارد.

*به طور کلی دریای خزر از چه جهاتی برای کشور ما اهمیت دارد؟
 از نظر کاربری مستقیم انسانی،  الان مهمترین جنبه دریای خزر برای ما جنبه گردشگری آن است. دومین جنبه اهمیت این دریا نیز از نظر تولید محصولات شیلاتی است. اگرچه از جنبه های دیگری نیز خزر برای ما اهمیت دارد اما مهمترین موارد این دو جنبه عنوان شده می باشد.

۵ کشور ایران، روسیه، قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان به عنوان پنج کشور ساحلی دریای خزر در رابطه با نجات خزر هیچگونه همکاری با هم ندارند و تنها روی کاغذ یک کنوانسیون تنوع زیستی امضا کرده‌اند!

*با توجه به تمام موارد عنوان شده چه آینده‌ای برای دریای خزر پیش بینی می‌کنید؟
آینده دریای خزر کاملا مشخص است که خوب نخواهد بود. چرا که هم از نظر میزان حجم آب و هم از نظر حیات دریایی آبزیان و همچنین از لحاظ اکوسیستم‌هایی حساس آن مثل تالابهایی که ذکر شد وضعیت دریای خزر خوب نخواهد بود. شاید بتوان گفت در آینده صرفا یک حجم آب برجا می ماند که اگر آن آب را بتوانیم حداقل در مناطق ساحلی تمیز نگه داریم و اجازه ندهیم این حجم از آلاینده وارد آن شود، بتوانیم استفاده‌های دیگری از آن داشته باشیم.

شاید بتوان گفت در آینده از دریای خزر صرفا یک حجم آب برجا می ماند که اگر آن آب را بتوانیم حداقل در مناطق ساحلی تمیز نگه داریم و اجازه ندهیم این حجم از آلاینده وارد آن شود، بتوانیم استفاده‌های دیگری از آن داشته باشیم

به عنوان مثال  می توان آن را شیرین کرد یا برای شنا استفاده کرد. در حقیقت الان شاید بتوان گفت گردشگری مهمترین استفاده‌ای است که از این دریا می شود کرد. پرورش ماهی در قفس نیز یکی از راه های جایگزین از بین رفتن منابع طبیعی این دریا است که روی این موضوع باید کار شود. می شود گفت که تنها امیدی که برای  تولید ماهی از دریا است همین پرورش ماهی در قفس باشد.