بازار؛ گروه استانها: فرونشست ۲۵ سانتی‌متری دشت مشهد به‌صورت سالانه درحالی‌که شاخص این فرونشست در کشورهای اروپایی تنها یک میلی‌متر در طول سال است خود گواه این موضوع است که ما در طی سال‌های گذشته دست به نابودی منابع آبی و سفره‌های زیرزمین زدیم.
استان خراسان رضوی سرزمین خشک و کم‌آبی محسوب می‌شود و میانگین بارش‌ها نسبت به میانگین بارش جهانی عدد بسیار اندکی دارد و لذا بحث کم‌آبی و کاهش بارش‌ها به‌طور حتم مشکلاتی را به ما تحمیل می‌کند که باید برای آن فکری برداشت.
باوجود تلاش‌های متعدد برای حفظ منابع آبی، افزایش بارش‌ها و هوشمند سازی کنتورها و ده‌ها اقدام دیگر مانند طرح‌های همیاران آب و جلوگیری از کف شکنی چاه‌های آب اما هنوز با خشک‌سالی دست‌وپنجه نرم می‌کنیم، در این راستا با محمد علایی مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی به گفتگو نشستیم.
* آیا بارش‌های امسال نوید تر سالی را می‌دهد؟
بارندگی سال گذشته در ۵۰ سال اخیر بی‌نظیر بوده و دومین سالی است که بارندگی بسیاری خوبی داشتیم با این حال هنوز دچار خشک‌سالی مدیریتی هستیم.
در دشت مشهد ۲۵ و در دشت نیشابور ۲۸ سانتی‌متر در طول هرسال فرونشست داریم لذا باوجود بارش‌های خوب اما روند کاهش بارندگی‌ها و داده‌های جهانی متناسب با آن نشان می‌دهند که بایستی خود را برای خشک‌سالی‌ها آماده کنیم.
در این شرایط از مجموع ۳۷ محدوده مطالعاتی حدود ۳۴ محدوده با کاهش شدید سطح آب زیرزمینی و بحران آب روبه‌رو هستند و از مجموع منابع آبی حدود ۹۲ درصد برداشت‌ها از آبخوان‌های زیرزمینی است که ۸۵ درصد آن برای مصارف کشاورزی، هشت درصد در بخش شرب و بهداشت، دو درصد در بخش صنعت و چهار درصد در حوزه خدمات مصرف می‌کنیم.
* ممکن است که دوباره دچار تنش آبی شویم؟
سرانه آب تجدید پذیر حاصل تقسیم حجم آب تجدید پذیر بر جمعیت است لذا اگر سرانه آب تجدید پذیر از یک هزار متر کمتر شود وارد حوزه تنش آبی می‌شویم به همین منظور در سال ۱۳۸۵ سرانه آبی هر خراسانی یک‌هزار و ۴۹۱ متر بوده و در سال ۱۳۹۵ این عدد به ۷۸۰ متر رسیده است.
در استان خراسان رضوی به دلیل پایین بودن میانگین بارندگی سالانه به میزان ۲۲۰ میلی‌متر، افزایش تبخیر ۸۰ درصدی آب، منابع تجدید پذیر آبی که خیلی کمتر از میانگین کشوری و جهانی است و از سوی دیگر برداشت زیاد آب از منابع زیرزمینی با کمبود آب مواجه هستیم.
برابر استاندارهای جهانی باید ۴۰ تا ۷۵ درصد از منابع آب تجدید پذیر برداشت شود که این میزان در خراسان رضوی از ۱۰۰ درصد بیشتر شده است و طی سال‌های گذشته تا ۱۶۰ درصد نیز رسید که در سال‌های اخیر با اقدامات انجام شده به ۱۲۵ درصد کاهش یافت به هر ترتیب در حال حاضر چیزی به اسم دوره ترسالی نداریم.
باوجود بارش‌های خوب اما روند کاهش بارندگی‌ها و داده‌های جهانی متناسب با آن نشان می‌دهند که بایستی خود را برای خشک‌سالی‌ها آماده کنیم
سال آبی ۹۶-۹۷ با ۱۲۹ میلی‌متر بارندگی یکی از خشک‌ترین سال‌های آبی ایران بوده، اما در سال ۹۷-۹۸ با ۳۰۵ میلی‌متر بارندگی یکی از پربارترین سال‌های استان را داشتیم که در شرایط عادی منطقی نیست.
* وضعیت آبخوانها در چه سطحی است؟
در سال جاری نیز پس از ۲۲ اردیبهشت دیگری بارشی نداشته‌ایم لذا این موارد نشانه‌های تغییرات آب و هوایی و گرم شدن زمین است و نمی‌توانیم همچون مدل‌های گذشته پیش‌بینی کنیم.
اینکه تصور کنیم بارندگی‌ها زیاد شده و وارد دوره ترسالی شده‌ایم، اشتباه و بسیار خطرناک است، باید خودمان را برای روزهای سخت آماده کنیم.
پیامدهای اضافه برداشت از منابع آبی، فرونشست سطح زمین است و لذا حد بحرانی فرونشست در جهان برای سطح زمین یک میلی‌متر در سال است ما در دشت مشهد ۲۵ و در دشت نیشابور ۲۸ سانتی‌متر در طول هرسال فرونشست داریم لذا از دیگر پیامدهای اضافه برداشت از آبخوان زیرزمینی بحث شور شدن آب است درواقع هر چه سطح آب کاهش یابد کیفیت آب نامناسب‌تر و میزان شوری آن بیشتر می‌شود.
* دلایل تنش آبی در بسیاری از روستاها؟
روستاهایی داریم که سرانه مصرفشان ۵۰۰ لیتر در روز است و با آب آشامیدنی خود کشاورزی می‌کنند و یا روستاییان با آب شرب، آبشخورهایی ساخته‌اند که حتی شیر هم ندارد و آب هدر می‌رود.
سرانه آب روستایی ۱۲۰ لیتر در شبانه‌روز است و لذا اگر سرانه دام آن‌ها نیز اضافه شود به ۳۰۰ لیتر نخواهد رسید اما متاسفانه در برخی روستاها شاهد چشمگیر مصرف آب هستیم که تحت هیچ شرایطی این آب تأمین نخواهد شد لذا باید سرانه منطقی تعیین کنیم و باید باکسی که از آب شرب برای مصرف کشاورزی استفاده می‌کند برخورد شود.
متاسفانه یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب بیشتر از حد مجاز برداشت و ۳۰ میلیارد مترمکعب از آب‌های زیرزمینی را نابود کرده‌ایم لذا ادامه این روند بی‌راهه‌ای است که ما را به جهنم خواهد رساند و طبیعی است که همه ساکنان استان اعم از شهری و روستایی را درگیر کمبود آب می کند.
متاسفانه برداشت‌های بی رویه در تمام ۳۴ دشت ممنوع استان چاه های برداشت را با پدیده شور شدگی و افزایش شوری آب روبه‌رو کرده است.
* چه باید کرد؟
از سال ۱۳۸۹ بحث‌های فراوانی در دانشگاه فردوسی مشهد مطرح شد که درنهایت باروی کار آمدن آقای رزم حسینی، طرح همیاران آب کلید خورد. مبنای این طرح بر این اساس بود که همه شخصیت‌های حقیقی و حقوقی مؤثر در منابع آب، فرهیختگان دانشگاه‌ها، تشکل‌های کشاورزی و نهادهای قانونی مدنی باید در فرآیند تصمیم‌سازی، تصمیم‌گیری و اجرا و بهره‌برداری مشارکت فعال داشته باشند.
در سال گذشته در خراسان رضوی با پر کردن چاه‌های غیرمجاز حدود ۶۲ میلیون مترمکعب مصرف آب کاهش‌یافته و برای نخستین بار در کشور نصب کنتورهای هوشمند، ایجاد مرکز پایش و صدور کارت آب انجام‌شد
در طرح مذکور دو گصام مدنظر بوده، گام نخست بر این اساس بود که باید تا سال ۱۴۰۵ به کسری مخزن صفر در تمام آبخوانها برسیم و گام دوم این بود که تا سال ۱۴۲۰ به ۷۵ درصد حجم آب تجدید پذیر دست پیدا کنیم لذا باید توجه داشت که میانگین جهانی برداشت از حجم آب زیرزمین ۴۰ درصد است حال‌آنکه در استان ۱۶۰ درصد برداشت داشتیم که امروز به ۱۲۰ درصد برداشت رسیده‌ایم.
وظایف ما تا سال ۱۴۰۵ بر این اساس است تا اضافه برداشت ۵۸۹ میلیون مترمکعبی از چاه‌هایی که پروانه آن‌ها حدود ۴۰ سال پیش صادرشده کم شود.
* چقدر موفق بودیم؟
خوشبختانه سازمان جهاد کشاورزی برای اینکه به معیشت کشاورزان، اقتصاد کشاورزی و تولید آسیبی نرسد تلاش داشته تا با افزایش بهرهوری، سهم کاهش آب را جبران کند.
از آن جا که میزان بارش استان در سال گذشته ۳۰۷ میلی‌متر بوده در این راستا تعهد ما این بوده که در طی دو سال از مجموع چهار هزار و ۳۰۶ حلقه چاهی که اضافه برداشت داشته‌اند تلاش کنیم تا ۵۸۹ میلیون مترمکعب آب کمتری برداشت شود.
در این راستا رضایت کشاورزان و سازمان جهاد کشاورزی را نیز به دست آوریم و توانستیم تا به امروز ۴۰۱ میلیون اضافه برداشت را از مجموع ۲ هزار و ۲۱۲ چاه، کاهش دهیم.
* پر کردن چاه‌های غیرمجاز به کجا رسیده است؟
در سال گذشته با پر کردن چاه‌های غیرمجاز حدود ۶۲ میلیون مترمکعب مصرف آب کاهش‌یافته و برای نخستین بار در کشور نصب کنتورهای هوشمند، ایجاد مرکز پایش و صدور کارت آب انجام‌شد.
در سال جاری نیز با توجه به اقدامات صورت گرفته نتایجی چون تغییر مخزن کسری استان ایجادشده است و لذا میانگین درازمدت یک میلیارد و ۵۷ میلیون کسری مخزن در استان در سال گذشته این میانگین به ۵۵۹ میلیون رسیده است.
میانگین تولید ماده خشک به ازای مصرف یک مترمکعب تا پیش‌ازاین ۸۵۰ گرم بوده که به یک کیلو و ۲۰۰ گرم رسیده، اما هنوز تا رسیدن به میانگین جهانی یعنی سه کیلوگرم راه زیادی در پیش داریم
باید توجه داشت روند افت کسری مخزن در استان کاملاً مشهود است و این در حالی است که با اقدامات صورت گرفته و میزان بارندگی‌ها چند دشت استان چون دشت گناباد، رشتخوار، مه ولات در حال خارج شدن از ممنوعیت هستند.
* چقدر هدر رفت آب داریم؟
۸۵ درصد آب‌های ما در حوزه کشاورزی مصرف می‌شود و میانگین تولید ماده خشک به ازای مصرف یک مترمکعب تا پیش از این ۸۵۰ گرم بوده که به یک کیلو و ۲۰۰ گرم رسیده، اما هنوز تا رسیدن به میانگین جهانی یعنی سه کیلوگرم راه زیادی در پیش داریم.
نظر شما