تامین انرژی حلقه اتصال قوی‌ ترکیه به ایران؛ آلومینیوم و فلزات در صدر صادرات، افق تجارت روشن می‌ شود؟

بازار؛ گروه بین‌الملل: ایران و ترکیه به رغم اختلافات بر سر کریدور زنگزور، موضوع قفقاز، مساله سوریه وهم چنین برخی تنش های آبی در حالت کلی به سبب اشتراکات فرهنگی، آیینی و هم چنین همگرایی بر سر موضوعاتی فلسطین و جهان اسلام همواره سعی در افزایش تعاملات اقتصادی و حتی دیپلماتیک در تمامی زمینه ها داشته اند. البته نباید فراموش کرد که ترکیه به همراه امارات در زمان تحریم ها همواره یکی از شریان های اصلی برای تجارت خارجی ایران و دورزدن تحریم ها بوده و هست.

ایران و ترکیه با اقتصادهایی نامتقارن قادر خواهند بود گام هایی اساسی به سوی فراهم آوردن احتیاجات یکدیگر بردارند که می تواند به شکل توسعه صادرات خشکبار و میوه، محصولات پتروشیمی و پلاستیکی و فلزات، نفت، گاز و منابع معدنی از ایران به ترکیه در قبال واردات لوازم خانگی و صنعتی، تجهیزات ساختمانی، پوشاک و دارو و اقلام اساسی همچون شیرخشک و ... تحقق پذیرد.

اگرچه ظرفیت های گسترده ای برای توسعه تجارت ایران و ترکیه وجود دارد، اما تاکنون توجه چندانی به آنها نشده و به جای تجارت ۳۰ میلیاردی هدف گذاری شده دو طرف، حجم تجارت دوجانبه به کمی بیش از ۷ میلیارد دلار خلاصه شده است و این در حالی است که این رقم در سال ۲۰۱۲ و پیش از تحریم ها این رقم ۲۲ میلیارد دلار بوده است.

به رغم سابقه ۴۰۰ ساله روابط سیاسی و ۵۰۰ کیلومتر مرز مشترک میان دو کشور، حجم تعاملات اقتصادی میان این دو همسایه چندان با انتظارات همخوانی ندارد و این در حالی است که ترکیه به جز پتانسیل بالای خود برای برخی کالاهای ایرانی، می‌تواند به عنوان پل ارتباطی ایران با اروپا و همچنین هاب گازی برای ایران ایفای نقش کند.

گام برداشتن در مسیر سرمایه‌گذاری‌های مشترک میان ایران و ترکیه و صادرات کالاهای مشترک تولیدی به کشورهای ثالث در حوزه هایی چون لوازم‌خانگی، صنایع شیمیایی، خودرو، مبلمان و صنایع‌چوبی یکی از راهکارهای به فعلیت درآوردن ظرفیت های اقتصادی دو کشور است

در این میان یکی از راهکارهای به فعلیت درآوردن ظرفیت های اقتصادی دو کشور گام برداشتن در مسیر سرمایه‌گذاری‌های مشترک و صادرات کالاهای مشترک تولیدی به کشورهای ثالث در حوزه هایی چون لوازم‌خانگی، صنایع شیمیایی، خودرو، مبلمان و صنایع‌چوبی است.

تیرماه گذشته «نیهات تانریکولو» رئیس انجمن کارآفرینی تومکیاد ترکیه در همایش تجاری دو کشور نیز با اشاره به اینکه ترکیه می‌تواند پل ارتباطی ایران به اروپا باشد، گفته بود: به‌رغم اعمال تحریم‌ها علیه ایران و محدودیت‌هایی که به واسطه تحریم‌ها ایجاد شد، ما به‌دنبال آن هستیم که روابط خود را با ایران توسعه ببخشیم، در واقع ‌می‌توان با همکاری یکدیگر، محصولات جدیدی تولید کرده و به بازارهای جدید از جمله بازارهای اروپایی صادر کنیم؛ این استراتژی می‌تواند باعث رونق اقتصادی در دو کشور شود.

هم چنین وضعیت نافرجام توافق تجارت ترجیحی میان جایی دو کشور که در سال ۲۰۱۵ به امضا رسید، نیز خود مسبب کاهش مبادلات تجاری میان دو طرف شده است. به عنوان مثال، در خصوص تعرفه‌های ترجیحی ایران توانست در مورد ۱۴۰ قلم کالای کشاورزی از ترکیه معافیت دریافت کند و در مقابل ایران نیز برای ۱۲۵ قلم کالای صنعتی ترکیه معافیت در نظر گرفت اما این معافیت‌ها به مرحله عمل نرسید.

وضعیت تجارت میان ایران و ترکیه

ترکیه طی سال‌های گذشته از شرکای مهم تجاری ایران محسوب شده، به گونه‌ای که مطابق با آمار منتشرشده توسط گمرک جمهوری‌اسلامی ایران، این کشور طی ۱۰‌سال گذشته همواره جزو ۵ کشور نخست در عمده مبادی وارداتی ایران بوده‌است و از سال‌۱۳۹۵ توانسته در صادرات هم جایگاه خود را به‌عنوان ۵ مقصد مهم صادراتی ایران تثبیت کند و پس از آن نیز از سال‌۱۳۹۸ تا ۵ماهه نخست ۱۴۰۲ همواره سومین شریک تجاری ایران پس از چین و امارات‌متحده‌عربی باشد. با وجود اینکه طی دهه‌اخیر ترکیه همواره از مهم‌ترین شرکای تجاری ایران بوده، تجارت با این کشور روند نزولی را درپیش گرفته‌است.

پس از آنکه کل تجارت ایران با ترکیه در سال‌۲۰۱۲ به حدود ۲۲‌میلیارد دلار رسید، دو کشور تصمیم گرفتند تا هدف‌گذاری سالانه تجارت را تا حدود ۳۰‌میلیارد دلار افزایش دهند. این درحالی است که روند تجارت دو کشور از آن زمان تاکنون نه‌تنها افزایش نیافته؛ بلکه به‌طور کلی روند کاهشی را درپیش گرفته و در سال‌۲۰۲۰ به پایین‌ترین میزان خود طی دهه‌اخیر رسیده است که یکی از مهم ترین دلایل آن همه گیری بحران کرونا بوده است.

ظهور بازارهای جدید برای صادرات محصولات پتروشیمی ایران و همچنین به‌ وجود آمدن تغییراتی در نیازهای بازار ترکیه عمده ترین دلایل کاهش تجارت ایران و ترکیه طی ۱۰ سال اخیر بوده است

ظهور بازارهای جدید برای صادرات محصولات پتروشیمی ایران و همچنین به‌وجود آمدن تغییراتی در نیازهای بازار ترکیه عمده ترین دلایل این سیر نزولی بوده است. از سوی دیگر می توان گفت جایگزینی گاز طبیعی روسیه به جای ایران خصوصا پس از بحران اوکراین نیز به این موضوع دامن زده است. زیرا در حال‌حاضر روسیه گاز خود را به قیمتی پایین‌تر به ترکیه عرضه می‌کند و امتیازات ویژه‌ای برای صادرات به این کشور درنظر گرفته‌است.

به‌طور کلی مطابق با آمار گمرک ترکیه، کل مبادلات تجاری ایران و ترکیه در سال‌۲۰۲۲، حدود ۵.۴‌میلیارد دلار بوده که حدود ۳‌میلیارد دلار آن متعلق به صادرات بوده و ۲.۴‌میلیارد دلار آن را نیز واردات تشکیل می‌دهد. طی ۱۲ سال‌منتهی به سال‌۲۰۲۲ تراز تجاری بین دو کشور، به‌جز دو سال‌۲۰۱۶ و ۲۰۲۰، به نفع ایران بوده‌است.

مطابق با آمار منتشرشده توسط گمرک ترکیه، عمده گروه کالایی صادراتی ایران به ترکیه شامل آلومینیوم و مصنوعات از آلومینیوم، مس و مصنوعات از مس، مواد پلاستیکی به تنهایی ۶۰‌درصد از ارزش صادرات ایران به این کشور را در سال‌۲۰۲۲ تشکیل داده اند. نکته قابل‌توجه درخصوص گروه کالاهای صادراتی ایران به ترکیه سهم حدود ۲.۳‌درصدی صادرات «سوخت‌های معدنی، روغن‌های معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها» به ترکیه بوده‌است. این اتفاق درحالی رخ‌داده که تنها طی حدود ۱۰ سال‌سهم ایران در بازار ترکیه در این گروه کالایی از ۸۸‌درصد در سال‌۲۰۱۱ به این رقم در سال‌۲۰۲۲ رسیده؛ که نشان‌دهنده از دست‌دادن بازار ترکیه در این گروه کالایی است. همچنین آمارهای گمرک ایران در سال‌۱۴۰۱ نشان می‌دهد که «گاز طبیعی مایع‌شده» مهم‌ترین کالای صادراتی ایران به ترکیه بوده و سهم حدود ۴۱‌درصدی از کل ارزش صادرات بدون‌نفت‌خام به ترکیه را به خود اختصاص داده‌است. پس از گاز طبیعی، آلومینیوم و اوره مهم‌ترین کالاهای صادراتی ایران به ترکیه طی بازه مذکور هستند که مجموعا حدود ۱۷‌درصد از ارزش صادرات بدون‌نفت‌خام ایران در سال‌۱۴۰۱ را تشکیل می‌دهند.

اما نکته مهم این جا است که صادرات ایران به ترکیه طی چند سال گذشته از تنوع لازم برخوردار نبوده و ۱۰ قلم کالای عمده صادراتی ایران به این کشور حدود ۷۹‌درصد از کل ارزش صادرات کالایی آن را تشکیل می‌دهند.

هم چنین بر اساس آمار گمرک ترکیه، عمده گروه کالایی وارداتی ایران از ترکیه را رآکتورهای هسته‌ای، دیگ‌های بخار آب گرم، الیاف سنتتیک یا مصنوعی، ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی تشکیل داده است که حدود ۳۰‌درصد از ارزش واردات ایران از این کشور را در سال‌۲۰۲۲ شامل می‌شود. «روغن دانه آفتابگردان، روغن گلرنگ یا زعفران کاذب» «تراکتورهای جاده‌ای برای نیمه‌تریلرها» و «ذرت دامی» نیز سایر اقلام وارداتی بوده اند.

ترکیه و منابع فقیر انرژی، ایران و منابع غنی انرژی سرفصل پتانسیل بالقوه برای همکاری های دوجانبه

البته که تجارت ایران و ترکیه تنها به خرید و فروش کالا محدود نمی شود و ترکیه یکی از خریداران گاز و تا حدودی نفت ایران نیز هست و ایران حتی در پی صادرات برق به این کشور همسایه است. ایران در حال حاضر ۱۰ میلیارد مترمکعب گاز به ترکیه صادر می کند، هرچند رئیس جمهوری ترکیه رجب طیب اردوغان پیش تر با هدف توقف خرید این حامل انرژی از ایران بهانه هایی همچون تحریم ها و گران بودن گاز ایران را مطرح کرده بود، اما با افزایش بهای انرژی در این کشور و تحریم های غربی علیه روسیه و بحران کرونا، ترکیه فعلا قصدی برای توقف خرید گاز از ایران ندارد.

افزون بر این، در حالی که مساله استخراج نفت ترکیه از دریای سیاه تاکنون چندین بار از سوی اردوغان مطرح شده است، منابع کشف شده در میادین گازی دریای سیاه اندک است و هزینه استخراج و انتقال آن مقرون به صرفه نیست. هم چنین میادین نفتی کشف شده بسیار فقیر هستند و منابع آنها ناچیز است و هیچکدام از این اتفاقات، ترکیه را از وابستگی و گرانی، نمی رهاند.

فاتح دونمز وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه در اظهاراتی در شبکه خبری تی. آر.تی این کشور میزان کل ذخایر نفتی کشف شده در خشکی ترکیه را در حد ۲۲۵ میلیون بشکه برآورد کرده است. مقایسه این رقم، با ذخایر کوچکترین کشورهای تولید کننده نفت در خلیج فارس، نشان می دهد که اساساً چیزی که ترکیه نام آن را دریایی از نفت گذاشته، از منظر معادلات کلان انرژی در جهان و منطقه، در حد یک شوخی است.

به تازگی روزنامه دیلی صباح ترکیه اعلام کرده که از ابتدای سپتامبر قیمت برق و گاز در ترکیه حدود ۲۰ درصد برای خانواده‌ها و حدود ۵۰ درصد برای صنایع افزایش پیدا کرده است. بنا به اعلام شرکت انرژی بوتاش این کشور، قیمت گاز طبیعی برای مصرف خانگی ۲۰.۴ درصد، برای مصرف کنندگان صنعتی کوچک و متوسط ۴۷.۶ درصد و برای صنایع بزرگ ۵۰.۸ درصد افزایش یافته است. هم چنین قیمت گاز مصرفی برای تولید برق هم ۴۹.۵ درصد بالا رفته است.

بنابراین، ترکیه کاملاً وابسته به واردات برای تامین نیازهای خود است و در برابر افزایش هزینه‌های جهانی انرژی به دنبال جنگ اوکراین آسیب پذیر شده است. تقاضای داخلی هم از زمان همه‌گیری کرونا افزایش یافته است که خود گویای اهمیت بازار پرپتانسیل ترکیه برای انرژی ایران است

بنابراین، ترکیه کاملاً وابسته به واردات برای تامین نیازهای خود است و در برابر افزایش هزینه‌های جهانی انرژی به دنبال جنگ اوکراین آسیب پذیر شده است. تقاضای داخلی هم از زمان همه‌گیری کرونا افزایش یافته است که خود گویای اهمیت بازار پرپتانسیل ترکیه برای انرژی ایران است.

اهمیت تامین انرژی برای ترکیه تا حدی است که مرداد ماه گذشته اردوغان در گفت‌وگو با شبکه تی‌.آر.تی (تلویزیون دولتی ترکیه) گفته بود: باید هرچه زودتر، با افزایش میزان خرید نفت و گاز از ایران، حجم مبادلات بین ایران و ترکیه از ۷.۵میلیارد دلار کنونی به سطح ۳۰میلیارد دلار برسد و ما میزان خرید نفت و گاز از ایران را افزایش خواهیم داد.

ترکیه واردات گاز از ایران در سال ۲۰۲۱ را نسبت به سال قبل ۷۷درصد افزایش داده و به ۹میلیارد و ۲۴۸میلیون مترمکعب رسانده و برخلاف برخی خبرهای تأیید نشده مبنی بر احتمال از دست رفتن بازار صادراتی گاز ایران، مقامات آنکارا درصدد افزایش میزان خرید گاز از ایران هستند؛ موضوعی که می تواند در صورت بکارگیری دیپلماسی قوی انرژی دستاوردهای مالی چشم گیری برای ایران داشته باشد.

قرارداد گازی ۲۵ساله صادرات گاز ایران به ترکیه که از بهمن سال ۱۳۸۰در دولت اصلاحات آغاز شده بود سال ۱۴۰۴به پایان می‌رسد و در این قرارداد از طریق خط لوله ۲۵۷۷ کیلومتری از شهر تبریز، گاز ایران به آنکارا ارسال می‌شود.

ترکیه هاب گازی ایران از رویا تا واقعیت

ترکیه علاوه بر یک شریک تجاری مهم برای ایران می تواند به عنوان یکی از پایگاه های صادرات گاز ایران به اروپا نیز ایفای نقش کند. پیش از تشدید روابط روسیه و اوکراین، اتحادیه اروپا خریدار اصلی گاز روسیه بود و حجم صادرات آن به ۱۷۴.۳ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۲۱ می‌رسید، اما با آغاز عملیات نظامی ویژه روسیه در اوکراین و به دلیل تحریم‌های روسیه از سوی غرب، تعیین سقف قیمت گاز روسیه، امتناع چندین کشور اتحادیه اروپا از پرداخت روبلی برای گاز روسیه و در نهایت تضعیف خطوط لوله نورد استریم ۱ و ۲ در ۲۶ سپتامبر در سال ۲۰۲۲ در آب‌های دانمارک و سوئد، عرضه گاز از روسیه به اروپا تقریبا به نصف کاهش یافته است. گاز روسیه همچنان از طریق یک خط لوله از طریق اوکراین به لهستان و از طریق خط لوله ترک استریم به صربستان و مجارستان به اروپا ارسال می‌شود.

با توجه به سیاسی شدن موضوع گاز روسیه و اقدامات صورت گرفته در خط لوله نورد استریم و اعتماد مسکو به آنکارا به عنوان شریک خرید و ترانزیت گاز از روسیه، ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه در اکتبر ۲۰۲۲ پروژه بزرگ انرژی برای ایجاد یک هاب گاز در را ترکیه با هدف غیرسیاسی کردن موضوع صادرات گاز روسیه و بهینه‌سازی تجارت جهانی گاز پیشنهاد کرد که که مورد استقبال اردوغان قرار گرفت.از طریق این هاب، منابع گاز روسیه از جریان آسیب دیده نورد استریم در بالتیک به جنوب و ترکیه منتقل خواهد شد. مسیر جنوبی سایر صادرکنندگان گاز (به ویژه آذربایجان، الجزایر، ایران و قطر) احتمالا همراه با روسیه در این پروژه شرکت کنند.

علاقه مسکو به هاب گاز در ترکیه با این واقعیت مشخص می‌شود که اجرای این پروژه ممکن است روابط گازی روسیه و اتحادیه اروپا را غیرسیاسی کند و در عین حال امکان توسعه عملیات سوآپ با آذربایجان، قطر و ایران را فراهم کند. تامین کنندگان واقعی و بالقوه گاز به هاب ترکیه، علاوه بر روسیه، می تواند شامل آذربایجان، ایران و ترکمنستان و از نظر گاز طبیعی مایع (LNG) نیز الجزایر، قطر باشند که در صورت تحقق عواید زیادی را برای ایران در بحبوحه تحریم ها به همراه خواهد داشت.

خرداد ماه سال جاری خبرگزاری تاس به نقل از وزیر انرژی ترکیه، اعلام کرد: ایجاد یک هاب گازی برای انتقال گاز طبیعی به اروپا از طریق ترکیه، حداکثر تا یک سال آینده عملیاتی خواهد شد. گفته می‌شود ترکیه در حال حاضر در حال مذاکره با ۱۵ کشور از جمله آذربایجان، ایران و کشورهای حوزه خلیج فارس، برای توسعه این طرح است.

نتیجه

ایران و ترکیه با توجه به شاکله اقتصادی خود در صورت همکاری در حوزه های توانمندی دوطرف همچون هاب انرژی، نساجی، خودرو، عمران و ساخت و ساز، کشاورزی فلزات، ماشین آلات و لوازم خانگی می توانند بیش از پیش سبب ساز توسعه تعاملات تجاری شوند.

به همین منظور مهم ترین موانع توسعه مناسبات تجاری دوجانبه از جمله ضعف ناوگان جاده‌ای و ریلی و فقدان کانتینرهای یخچال دار در ایران، نرخ بالای محاسبه حمل‌ونقل، بازرسی‌های مرزی کالا و آسیب به محموله‌ها، تشکیل صف‌های طولانی در مبادی ورودی و افزایش هزینه حمل‌ونقل به دلیل کمبود و فرسودگی شبکه حمل‌ونقل در ایران وضع مقررات سختگیرانه برای سرمایه‌گذاران ترک در کشور نیز باید هر چه سریع تر حل و فصل شوند.