انرژی‌های نو و پتروشیمی ابعاد جدید همکاری تهران و مادرید؛ موانع بانکی مهم‌ترین چالش تجارت دوجانبه

از لحاظ میزان تولید ناخالص داخلی رقم اسپانیا در سال ۲۰۲۱ حدود ۱۴۲۵.۲۸ میلیارد دلار بوده است که این میزان ۱.۰۹ درصد از اقتصاد جهانی را نشان می‌دهد. انتظار می‌رود تولید ناخالص داخلی تا پایان سال ۲۰۲۳ به ۱۴۵۰.۰۰ میلیارد دلار برسد. بطور سنتی، اسپانیا همواره کشوری کشاورزی قلمداد می‌شده که تأمین محصولات غذایی اروپای غربی را برعهده داشته است.

با اجرای برنامه‌های خصوصی سازی در این کشور مالکیت دولت بر شرکت‌هایی از بخش‌های نفت، گاز طبیعی، آهن و فولاد، مخابرات، حمل و نقل هوایی و دریایی، تولید برق و بانک‌داری برداشته شده است. به استثنای شرکت‌های عمومی در زیرساختها (راه‌آهن، هوایی و بنادر)، سهم شرکت‌های دولتی در GDP به کمتر از 0.5 درصد رسیده است.

تا دهه 1960، پشتوانه اصلی اقتصاد اسپانیا، کشاورزی محسوب می‌شد و بیش از نیمی از نیروی کار کشور در بخش کشاورزی مشغول به فعالیت بودند. در سال 1984 این تناسب تغییر کرد و به کمتر از 18 درصد رسید. هم اکنون کمتر 5 درصد نیروی کار فعال کشور در بخش کشاورزی فعالیت می‌کند. اسپانیا بزرگترین تولیدکننده روغن زیتون در جهان است.

مهم‌ترین صنایع این کشور مدیترانه‌ای عبارتند از نساجی، آهن و فولاد، خودروسازی، محصولات شیمیایی، شیرینی‌جات، کشتی سازی، پالایش نفت و سیمان. در عین حال نباید از اهمیت صنایع غذایی، حمل و نقل و صنایع هوافضای آن غافل شد. در سال 2015، بیش از 2.7 میلیون دستگاه خودرو سواری در اسپانیا تولید شده که 80 درصد آن به خارج از کشور صادر شده است. شرکت اسپانیایی رپسول، در صنایع نفت و گاز، از استخراج، تولید، پالایش، پخش و بازاریابی، تا مواد پتروشیمی و تجارت فعالیت دارد.

امروزه صنعت گردشگری یکی از ستون‌های اقتصاد اسپانیا به شمار می‌رود. بر اساس آمار سازمان جهانی گردشگری، اسپانیا سال گذشته میلادی با جذب 5.7 درصد از گردشگران خارجی، پس از فرانسه و آمریکا، در جایگاه سوم قرار گرفته است. عواید این صنعت برای اسپانیا بیش از 80 میلیارد یورو برآورد می‌شود. این رقم 29 درصد نسبت به سال 2010 رشد نشان می‌دهد. لذا اسپانیا از نظر میزان درآمد ناشی از جذب گردشگر، پس از ایالات متحده آمریکا در جایگاه دوم قرار می‌گیرد و کشورهایی چون فرانسه، چین و ایتالیا در رده‌های بعدی هستند.

یشترین روابط تجاری اسپانیا حول اعضای اتحادیه اروپا خصوصا فرانسه، آلمان، ایتالیا، بریتانیا و پرتغال می‌چرخد. خارج از اتحادیه اروپا، اصلی‌ترین شرکای تجاری اسپانیا، آمریکای لاتین، آسیا (ژاپن و چین)، آفریقا (مراکش، الجزایر و مصر) و ایالات متحده آمریکا هستند. اغلب واردات کالا در این کشور در سالهای گذشته از آمریکا، ژاپن، چین و کره جنوبی بوده است. در بخش نفت و گاز روابط گسترده‌ای با کشورهای آفریقایی مثل نیجریه، الجزایر، لیبی، مراکش و روسیه و با مکزیک و آرژانتی نیز تعامل دارد. آرژانتین، مکزیک و کوبا در حوزه گردشگری تعامل پررنگی با این کشور دارند و اسپانیا عمده مواد غذایی خود را از کشورهای کلمبیا، برزیل و شیلی تأمین می‌کند.

اخیرا خوزه مانوئل آلبارز، وزیر امور خارجه اسپانیا در گفت‌وگوی تلفنی با همتای ایرانی خود حسین امیرعبداللهیان بر آمادگی این کشور برای تقویت همکاری‌های دوجانبه با ایران تاکید کرد.

کشاورزی، انرژی‌های تجدیدپذیر، داروسازی و پزشکی و حوزه‌های پتروشیمی که بعضا خارج از دایره تحریم‌های ظالمانه آمریکا علیه ایران قرار دارند، حوزه‌هایی جذاب برای کنشگران و فعالان اقتصادی ایران و اسپانیا به شمار می‌آیند، اما به بار نشستن تعاملات در این زمینه‌ها مستلزم اتخاذ دیپلماسی فعال از سوی ایران، ایجاد مکانیزم مالی مستقل و توسعه صادرات از طریق کشورهای ثالث و تهاتر کالا است

گردشگری، کشاورزی و صنایع تبدیلی، انرژی‌های تجدیدپذیر، داروسازی و پزشکی و حوزه‌های پتروشیمی که بعضا خارج از دایره تحریم‌های ظالمانه آمریکا علیه ایران قرار دارند، حوزه هایی جذاب برای کنشگران و فعالان اقتصادی هر دو کشور به شمار می‌آیند، اما به بار نشستن تعاملات در این زمینه‌ها مستلزم اتخاذ دیپلماسی فعال از سوی ایران، ایجاد مکانیزم مالی مستقل، توسعه صادرات از طریق کشورهای ثالث و تهاتر کالا برای در امان ماندن از گزند تحریم‌ها است.

تنوع حوزه های مشارکت اقتصادی تهران و مادرید از انرژی های پاک تا زیرساخت لجستیک و پتروشیمی

روابط اقتصادی ایران و اسپانیا طی سال‌های گذشته نوسانات زیادی داشته است. این نوسان بیشتر ناشی از تغییر در میزان صادرات ایران به این کشور اروپایی بوده است. واردات ایران از این کشور مدار نسبتا مستقیمی داشته و تغییرات زیادی را تجربه نکرده است. مجموع مبادلات تجاری دو کشور در سال 2016 به 1.4 میلیارد دلار رسید. نزدیک به یک میلیارد دلار از آن سهم صادرات ایران به اسپانیا بوده که نفت بخش زیادی از آن را شامل می‌شود. 432 میلیارد دلار نیز واردات ایران از اسپانیا برآورد شده است، اما در سال های بعد و به طبع تحریم ها این رقم در سراشیب نزولی قرار گرفت.

ملاقات حسن روحانی رئیس جمهور پیشین ایران با ماریانو راخوی نخست وزیر پیشین اسپانیا در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک در مهرماه 1392 را می توان نقطه عطفی در روابط دو کشور تلقی کرد. در شهریور ماه ۱۳۹۴، هیات عالیرتبه تجاری اسپانیا متشکل از 80 نفر، به سرپرستی سه وزیر آن کشور به ایران سفر کردند. وزرای امورخارجه، صنعت، انرژی و گردشگری و همچنین وزیر عمران و ترابری اسپانیا همراه هیات تجاری در اتاق ایران حضور یافتند. شرکت‌های بزرگ نفتی از جمله رپسول و گاز نچرال و شرکت های صنعتی مثل کاف (فعال در حوزه حمل و نقل) در این هیات حضور داشتند.

در سابقه مبادلات تجاری دو کشور، رقم شش میلیارد دلار هم به چشم می‌خورد که مربوط به دورانی است که اسپانیا یکی از خریداران نفت ایران بود، اما میزان مبادلات دو کشور در حال حاضر به دلیل توقف خرید نفت ایران از سوی اسپانیا حدود 300 میلیون دلار است که 150 میلیون دلار آن صادرات ایران به اسپانیا (تجهیزات نفت و گاز و پتروشیمی و محصولات کشاورزی) و 150 تا 180 دلار آن واردات از اسپانیا است.

شرکت‌های اسپانیایی حتی در سال‌های تحریم پیش از دوران دونالد ترامپ هم کم‌وبیش در ایران حضور داشتند و یکی از شرکت‌های اسپانیایی حدود 150 میلیون دلار تجهیزات بندری به ایران صادر کرد و 50 درصد این تجهیزات را نیز در داخل ایران و با کمک نیروی انسانی ایرانی تولید کرده بود.

حتی در سال ۲۰۱۴ که توافق برجام بین ایران و کشورهای 1+5 بسته شد، درهای تجارت میان دو کشور باز شد و همزمان سه وزیر همراه با صد و ده تاجر بزرگ اسپانیایی به ایران آمدند که نشان از اهمیت پتانسیل اقتصادی ایران برای مادرید بود، اما در حال حاضر مشکلات بانکی و انتقال ارز و احتیاط بانک های اسپانیای در تعامل با ایران سبب کاهش میزان تجارت به حد زیادی شده است.

اما نکته تامل برانگیز در حوزه تجارت ایران و اسپانیا این است که اسپانیا یکی از بزرگترین خریداران زعفران ایرانی به شمار می‌رود. این در حالی است که ایران با داشتن بیش از ۹۰ درصد تولید زعفران جهانی، محصولش را عمدتا به اسپانیا صادر می‌کن و در آن کشور پس از بسته بندی مدرن و به روز به ۱۴۰ کشور جهان تحت برندهای اسپانیایی صادر می‌شود که یکی از مشکلات بزرگ خام فروشی در ایران است. در سالیان اخیر برخی فعالان اقتصادی ایرانی عرصه تجارت زعفران اقدام به سرمایه گذاری در اسپانیا در تاسیس کارخانجات بسته بندی کرده و محصولات خود را با برندهای اسپانیایی از آن کشور بطور مجدد صادر می‌کنند.

در حال حاضر خشکبار و خصوصا زعفران و پسته و محصولات کشاورزی نیمی از صادرات ایران به اسپانیا را تشکیل می‌دهد. اسپانیا به دلیل شرایط آب‌وهوایی خود و فقدان بارش کافی با کاهش منابع آبی و بالطبع چالش تامین انرژی الکتریکی مواجه است و به همین سبب برای رفع این نیاز رو به استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر آورده و به سبب برخورداری از ساعات طولانی آفتاب از انرژی خورشیدی برای تولید برق به وفور استفاده می‌کند.

با توجه به شرایط اقلیمی اقلیمی و شرایط آبی یکسان ایران و اسپانیا، همکاری هر دو کشور در عرصه انرژی ‌های تجدیدپذیر و واردات تکنولوژی مورد نیاز آن از طریق ایجاد خوشه‌های بزرگ فناوری‌های جدید برای استفاده در صنایع انرژی های نو و سرمایه گذاری اسپانیا در ایران می‌تواند گامی مهم هم در راستای کاهش وابستگی ایران به سوخت های فسیلی و تقویت پیوندهای اقتصادی و تجاری میان دو کشور باشد

با توجه به شرایط اقلیمی اقلیمی و شرایط آبی یکسان ایران و اسپانیا همکاری هر دو کشور در عرصه انرژی ‌های تجدیدپذیر و واردات تکنولوژی مورد نیاز آن از طریق ایجاد خوشه‌های بزرگ فناوری‌های جدید برای استفاده در صنایع انرژی های نو و سرمایه گذاری اسپانیا در ایران می‌تواند گامی مهم هم در راستای کاهش وابستگی ایران به سوخت های فسیلی و تقویت پیوندهای اقتصادی و تجاری میان دو کشور باشد.

بخش انرژی در حدود 2.5 درصد از تولید ناخالص داخلی اسپانیا را شامل می‌شود. اما بواسطه نقش استراتژیک آن در توسعه اقتصادی کشور، از جایگاه برجسته‌ای برخوردار است. می‌توان گفت یکی از دلایل محدودکننده توسعه اقتصادی اسپانیا فقدان منابع انرژی کافی به خصوص کمبود منابع هیدروکربن‌های مایع و گاز و کیفیت پایین زغال سنگ موجود در این کشور بوده است. این کمبود منابع انرژی بطور سنتی کشور را به سمت وابستگی خارجی برده بود و در حال حاضر بخش عمده‌ای از گاز خود را از روسیه خریداری می‌کند.

ذخایر فسیلی مهمترین منبع تولید انرژی در این کشور است. نفت (حدود 50 درصد)، گاز طبیعی (25 درصد)، انرژی هسته‌ای (10 درصد) و انرژی‌های تجدیدپذیر (حدود 10 درصد). در حالیکه بیشترین سهم در انرژی تولیدی در داخل کشور به انرژی‌های تجدیدپذیر اختصاص دارد (42.2 درصد). پس از آن انرژی هسته‌ای (با 21.2 درصد) قرار گرفته است. اسپانیا پنج نیروگاه هسته‌ای و هفت راکتور دارد.

اسپانیا از اواخر دهه 1990 گام‌های بزرگی را در توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر برداشت. درحال حاضر این کشور در بخش انرژی‌های بادی، در دنیا پیشرو است. بیش از 20 درصد برق مصرفی کشور از همین طریق تأمین می‌شود. تجهیزات انرژی بادی اسپانیا توان تولید 23057 مگاوات را دارند. انرژی برق – آبی، تولید 18.5 درصد از برق کشور را برعهده دارد. باید توجه داشت که سهم انرژی برق – آبی در سال 1940، برابر با 92 درصد تأمین برق کشور بوده است.

با توجه به موقعیت جغرافیایی و به یمن آب و هوای آفتابی، بکارگیری و توسعه انرژی خورشیدی نیز از سیاست‌های اصلی این کشور بوده است. مجموع توان تولید انرژی خورشیدی فتوولتاییک کشور هم اکنون به حدود 5000 مگاوات می‌رسد. اسپانیا هر ساله رکوردهای مختلفی در استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر به جای گذاشته است. در سال 2013 برق تولید شده از انرژی خورشیدی بیشتر از برق تولید شده از گاز بوده است.

اسپانیا نقشی اساسی در نوآوری و نوسازی سیستم‌های حمل و نقل ریلی و بخصوص ترن‌های مدرن دارد که میتوان با استفاده از ظرفیت های این کشور در جهت نوسازی و بهسازی بسترها و زیرساخت حمل و نقلی ایران با توجه به اهمیت ژئواکونومیکی کشور در منطقه و لزوم توسعه خطوط ریلی بهره برد و وزنه لجستیکی ایران را در خاورمیانه ارتقا داد

افزون بر این، اسپانیا نقشی اساسی در نوآوری و نوسازی سیستم‌های حمل و نقل ریلی و بخصوص ترن‌های مدرن دارد. شرکت تالگو سرآمد بکارگیری فناوری‌های نوین در حمل و نقل ریلی است. دیگر شرکت معتبر اسپانیایی در تولید واگن و قطارهای سریع السیر شرکت کاف است که میتوان از آن در جهت نوسازی و بهسازی بسترها و زیرساخت حمل و نقلی ایران با توجه به اهمیت ژئواکونومیکی کشور در منطقه و لزوم توسعه خطوط ریلی بهره برد و وزنه لجستیکی ایران را در خاورمیانه ارتقا داد

زیرساخت‌های حمل و نقل در اسپانیا کاملاً توسعه یافته است. این کشور از نظر مجموع طول آزادراه‌ها در اروپا، اول و در جهان پس از چین و ایالات متحده در جایگاه سوم قرار می‌گیرد. از نظر حمل و نقل ریلی، یکی از بهترین کشورهای دنیاست. دارای 52 فرودگاه است که سالانه بیش از 200 میلیون مسافر را جابجا می‌کنند. همچنین دارای بنادر مهمی چون بندر تجاری والنسیا است.

اما نکته تامل برانگیز در تجارت ایران و اروپا خصوصا در سال ۲۰۲۲ و با آغاز جنگ اوکراین این است که به دلیل اختلالات در زنجیره تامین جهانی در پی این مناقشه و افزایش قابل توجه قیمت کالاهای اساسی و انرژی، ارزهای کلانی به جیب کشورهایی چون عربستان سعودی با استفاده از توسعه صادرات نفتی سرازیر شد.

به گزارش رویترز، میزان تولید نفت عربستان در اولین فصل ۲۰۲۲ برابر با ۱۰ میلیون و ۶۴۶ هزار بشکه در روز بوده و ارزش صادرات نفت این کشور نیز بالاترین میزان را در ۵ سال اخیر داشته است که البته جنگ روسیه و اوکراین منجر به افزایش قیمت نفت در سطوح بالا شد. ایران به علت تحریم‌ها نتوانست از این بازار حتی در سطحی مشابه اقتصادهای غیر صادرکننده نفتی هم استفاده کند. علاوه بر سطح پایین تجارت، ترکیب کالاهای مبادلاتی ایران با اتحادیه اروپا نیز محدود به برخی گروه‌ها و تا حدودی متمرکز بوده و طی سال‌های اخیر تغییری در ترکیب و تنوع گروه‌های صادراتی و وارداتی صورت نگرفته است.

این در حالی است که ایران با فراهم کردن فرصت‌های تجاری بیش‌تر و حمایت قوی‌تر از بخش خصوصی، اعزام هیات‌های تجاری بیشتر به اروپا برای شناساندن پتانسیل های صادراتی و همچنین تشویق تاجران برای ارسال کالاها به مقصد اروپا از طریق کشورهای ثالثی چون عراق، امارت، ترکیه و عمان می‌تواند با دور زدن تحریم‌ها اقدام به توسعه بازارهای صادراتی خود در اروپا کند.

راهکارهای توسعه تجارت غیرنفتی

با توجه به محدودیت‌های مالی و نقل و انتقال پولی برای ایران در دوره تحریم ها، رگولاتوری سریع و عمیق در حوزه رمز ارزها یکی از بهترین رفع مشکلات مالی در تجارت بین الملل ایران است. رمز ارزها به صورت بالقوه جایگزین سوئیفت، بانک‌های مرکزی و نظام پولی و مالی فعلی در دنیا هستند. رگولاتوری به معنای ممنوعیت کامل این پدیده مالی نیست. بلکه تنظیم مقررات، بسترها و قواعدی است که این فناوری نوظهور به جای آسیب زدن به منافع ملی در جهت تقویت منافع ملی حرکت نماید.

یکی از دلایل عدم رشد تجارت ایران از طریق انتقال پول به دست صرافی ها عدم اطمینان تجار کشورهای ایرانی و خارجی به یکدیگر است که در پی عدم امکان بازگشایی ال سی برای تجار ایرانی در بانک ها ایجاد شده است.

بنابراین برای حل مشکل عدم بازگشایی سوئیفت در بانک ها برای تجارت باید به سمت رگولاتوری رمز ارزها حرکت کرد زیرا در بستر آن پدیده ای با عنوان قرارداد هوشمند وجود دارد که تقریبا کاری مشابه ال سی بانکی را در بستر یکی از رمز ارزهای رایج و معتبر انجام می دهد و این اطمینان خاطر را به تجار می دهد که دو طرف معامله بتوانند با یکدیگر تجارت کنند، بدون اینکه صرفا براساس اعتماد حرکت کرده باشند.

نتیجه

با توجه به ابهام در وضعیت برجام که به واسطه کارشکنی‌های آمریکا و عدم کنشگری مناسب از سوی اروپا در وضعیت نامشخصی قرار دارد، ایران باید با تقویت میدان حضور بخش خصوصی در تجارت با اروپا گام‌های مثمر ثمری در جهت پرکردن خلا صادرات با این قاره بردارد که مستلزم اتخاذ دیپلماسی اقتصادی و انرژی فعال‌تر از سوی تهران، تشکیل کارگروه‌های پیگیر برای حل مشکل صادرات، تسهیل صادرات و اعطای مشوق های صادراتی و اقداماتی از این دست باشد تا بتواند در جهت خنثی سازی تحریم ها اقدام کند.

از سوی دیگر، وجود همسایگانی چون امارات و ترکیه که به نوعی هاب ترانزیت به شمار می‌روند، می‌تواند فرصتی مناسب برای صادرات مجدد کالاهای ایرانی (نفتی و غیر نفتی) باشد. کما این که پیش ‌تر ایران از طریق عمان، مالزی و امارات اقدام به صادرات نفت کرده بود و در شرایط کنونی و با توجه به جنگ اوکراین، کمبود سوخت‌های فسیلی و حامل‌های انرژی در اروپا ایران از برگ برنده‌ای برخوردار است و می تواند با تعامل اقتصادی بیشتر از طریق کشورهای مذکور سهم خود را در بازارهای اروپایی افزایش دهد و از سوی دیگر با توجه به افزایش واردات نفت روسیه از سوی کشورهایی چون ژاپن و آلمان به رغم تحریم‌های غربی علیه مسکو این امکان نیز برای تهران از طریق استفاده از کشورهای ثالث فراهم است.