ریشه‌های مخالفت تهران با کریدور زنگزور| تهدید جدی برای قرارداد گازی ایران-ترکیه

بازار؛ گروه بین الملل: پس از طولانی شدن مذاکرات بر سر یک توافقنامه صلح جامع بین دو طرف، که ماهیت کریدور زنگزور ظاهراً بزرگترین مشکل است، آذربایجان کریدور لاچین را محاصره کرد. این محاصره اکنون بیش از دو ماه است که ادامه دارد.

آذربایجان مدعی است که ارمنی‌ها از این جاده برای قاچاق اسلحه به داخل و منابع ارزشمند از قره باغ کوهستانی استفاده کرده‌اند و آنها به نوعی ایست بازرسی نیاز دارند تا مطمئن شوند که این اتفاق نمی‌افتد.

ژئوپلیتیک زنگزور

جمهوری آذربایجان در مذاکرات صلح جاری بین دو کشور پیشنهاد جدیدی به ارمنستان ارائه کرده است: اجازه بررسی ترافیک جمهوری آذربایجان توسط ارمنستان در امتداد آنچه باکو «دالان زنگزور» می‌نامد، در ازای ایجاد پست‌های بازرسی آذربایجان در جاده اتصال ارمنستان به قره باغ کوهستانی.

این اقدام عملاً چشم‌انداز ژئوپلیتیکی بزرگ‌تر کریدور زنگزور را متصور می‌شود که مسیر حمل‌ونقل آذربایجان را به ترکیه و فراتر از آن متصل می‌کند و از آن به عنوان جاده ای برای متحد کردن کل جهان ترک در نظر گرفته شده بود. الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان حتی بارها تهدید کرده است که اگر ارمنستان اجازه ساخت این کریدور را ندهد، از زور استفاده خواهد کرد.

حال، با طولانی شدن مذاکرات بر سر یک توافقنامه صلح جامع بین دو طرف که ماهیت کریدور زنگزور ظاهراً بزرگترین مشکل آن است، آذربایجان کریدور لاچین را محاصره می‌کند. این محاصره اکنون بیش از چندین ماه است که ادامه دارد. آذربایجان مدعی است که ارمنی‌ها از این جاده برای قاچاق اسلحه به داخل و منابع معدنی از قره باغ کوهستانی استفاده کرده‌اند و آنها به نوعی ایست بازرسی نیاز دارند تا مطمئن شوند که این اتفاق نمی‌افتد.

کریدور زنگزور هم آذربایجان و ترکیه و هم ارمنستان و روسیه را به هم متصل خواهد کرد و برای اولین بار در تاریخ معاصر، روسیه و ترکیه یک ارتباط ریلی خواهند داشت

احیای مسیرهای حمل و نقل تاریخی و ایجاد مسیرهای جدید یکی از اهداف استراتژیک اکثر دولت‌ها در دوران مدرن است. جمهوری آذربایجان که در تقاطع مسیرهای حمل و نقل شمال-جنوب و شرق-غرب واقع شده است، در حال حاضر به عنوان قطب مهم حمل و نقل و لجستیکی شناخته می‌شود و همکاری‌ با کشورهای اتحادیه اروپا در این زمینه در حال انجام است. مسیرهای حمل و نقل بین المللی شرق – غرب و شمال – جنوب که از خاک آذربایجان عبور می‌کند از نظر مسافت و مدت زمان برای حمل بار بسیار مناسب است.

پیامدهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جنگ روسیه و اوکراین، که در اواخر فوریه ۲۰۲۲ آغاز شد، منجر به بحث‌های جدی در مورد اهمیت مسیرهای حمل و نقل مختلف شده است. قفقاز جنوبی یکی از مهم ترین مناطق ژئواستراتژیک و یک مسیر حمل و نقل جذاب بین اروپا و آسیا است، اما همسایگان آن شامل سه کشور با نفوذ اوراسیا یعنی روسیه، ترکیه، و ایران هستند که هر کدام به دنبال افزایش وزن خود در این منطقه هستند. در این راستا، نقش فعال آذربایجان در ایجاد کریدور شرق-غرب و افزایش عملکرد آن مورد استقبال کشورهای همکار قرار گرفته است.

افتتاح کریدور زنگزور نقشه ترانزیت کل منطقه را تغییر خواهد داد. ارتباط زمینی بین آذربایجان و ترکیه تضمین و خط ریلی بین ارمنستان و روسیه از طریق آذربایجان احداث خواهد شد. به عبارت دیگر، کریدور زنگزور هم آذربایجان و ترکیه و هم ارمنستان و روسیه را به هم متصل خواهد کرد. همچنین، برای اولین بار در تاریخ معاصر، روسیه و ترکیه یک ارتباط ریلی خواهند داشت.

دلایل مخالفت تهران

بحران جهانی غذا، افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل و تحریم‌های غرب بر کریدورهای ترانزیتی روسیه، کشورهای منطقه را بر آن داشت تا به دنبال مسیرهای حمل‌ونقل جایگزین بین اروپا و آسیا مانند کریدور میانی ایجاد کنند. با این حال، اهمیت کریدور زنگزور که بخش کوتاه اما حیاتی کریدور میانی در امتداد مسیر آسیای مرکزی-قفقاز جنوبی-ترکیه-اروپا بوده، بخش پرچالش این مسیر است. برای نمونه، ایران راه‌اندازی کریدور زنگزور را به عنوان تضعیف جایگاه و نفوذ خود در منطقه می داند.

در حقیقت، نخبگان ایران به چهار دلیل اصلی نگران توسعه کریدور زنگزور هستند. نخست اینکه تهران نقش خود در ارتباط بین خاک آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را از دست می‌دهد. دوم، ایران نقش مفصلی خود بین ترکیه و آسیای مرکزی را دیگر نخواهد داشت. سوم، این کشور نقطه ادغام خود با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) یعنی ارمنستان را از دست خواهد داد. چهارم، با افزایش ارزش استراتژیک کریدور میانی، کریدور زنگزور نقش محوری ایران را در حمل و نقل بین شرق و غرب بیش از پیش کاهش خواهد داد.

قرارداد فروش گاز بین ترکیه و ایران در سال ۱۹۹۶ به امضا رسید و بر اساس آن قرارداد، ترکیه سال‌هاست که از ایران گاز خریداری می‌کند. با این کریدور ترکیه می‌تواند گاز ارزان از آذربایجان خریداری کند

پیش از جنگ دوم قره باغ، ارتباط بین آذربایجان و منطقه نخجوان از طریق ایران بود. با کریدور زنگزور، این وضعیت تغییر خواهد کرد. در این صورت، وابستگی باکو به تهران برای برقراری حمل و نقل با نخجوان کاهش می‌یابد. کریدور زنگزور همچنین راه ارتباطی داخلی آذربایجان و ترکیه خواهد بود. بخش مهمی از تجارت ترکیه با آسیای مرکزی به ترانزیت با کامیون از طریق روسیه و ایران وابسته است. سالانه ۴۳ هزار کامیون ترکیه‌ای از ایران به آسیای میانی تردد می‌کنند و با افتتاح کریدور زنگزور، آنکارا جایگزین و میانبر جدیدی برای تجارت با آسیای مرکزی خواهد داشت.

از آنجایی که مسیر تجاری ترکیه به آسیای مرکزی از ایران می‌گذرد، این مسیر نیز با افتتاح کریدور جدید اهمیت خود را از دست خواهد داد. بر اساس نظر تجار و شخصیت‌های سیاسی شرق آناتولی، ظرفیت صادرات فعلی ارزروم، قارص، اردهان، آغری و ایغدیر از طریق این کریدور با ۳.۱ برابر افزایش به ۵۰۰ میلیون دلار در حال حاضر بالغ بر ۱۶۰ میلیون دلار خواهد بود.

آذربایجان ۱۵ درصد از ۳۵۰ میلیون متر مکعب گاز ارسالی از طریق ایران به نخجوان را به عنوان هزینه ترانزیت پرداخت می‌کرد. با افتتاح کریدور جدید، ایران این سود را از دست می‌دهد. قرارداد فروش گاز بین ترکیه و ایران در سال ۱۹۹۶ به امضا رسید و بر اساس آن قرارداد، ترکیه سال‌هاست که از ایران گاز خریداری می‌کند. با این کریدور ترکیه می‌تواند گاز ارزان از آذربایجان خریداری کند.

پروژه خط لوله گاز از ترکمنستان از طریق ایران به ترکیه و سپس به اروپا در سال ۲۰۱۷ به دلیل اختلافات مالی مسدود شد. ترکمنستان اکنون می‌تواند این گاز را از طریق آذربایجان به اروپا برساند. پروژه خط لوله ترانس خزر با حمایت آمریکا احتمالا دوباره مطرح شود. این خط لوله که از ترکمنباشی تا آذربایجان امتداد خواهد داشت با خطوط لوله موجود که از آذربایجان، گرجستان و ترکیه می‌گذرد، ادغام می‌شود. اهمیت خط لوله ایران به ارمنستان نیز کاهش یافته است.

در حال حاضر سه مسیر یعنی ارمنستان، آذربایجان و ترکیه وجود دارد که دسترسی ایران به اروپا را فراهم می‌کند. با افتتاح این کریدور، مسیر ارمنستان که مطمئن‌ترین دروازه ایران به اروپا است به خطر می‌افتد

همچنین، ایران ارمنستان را بعنوان «دروازه‌ای» برای ورود به بازارهای روسیه و سایر کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌داند. قرارداد تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال ۲۰۱۸ امضا و در سال ۲۰۱۹ لازم الاجرا شد. روند مذاکرات سه ساله بین طرفین آغاز و توافقنامه حذف عوارض گمرکی برای کالاها و خدمات منعقد شد. در پایان سه سال قرار بر اجرای تجارت آزاد بین طرفین امضا شود.

به این ترتیب، ایران به مخالفت با کریدور زنگزور ادامه می‌دهد، چون آن را رقیب اهمیت ژئواکونومیکی خود می‌داند و در اعمال فشار اقتصادی و سیاسی تردیدی ندارد. در حال حاضر سه مسیر یعنی ارمنستان، آذربایجان و ترکیه وجود دارد که دسترسی ایران به اروپا را فراهم می‌کند. با افتتاح این کریدور، مسیر ارمنستان که مطمئن‌ترین دروازه ایران به اروپا است به خطر می‌افتد.

نتیجه

کریدور زنگزور ایران را به طور کامل از معادله قفقاز خارج می‌کند. در واقع، در کوتاه مدت از مهم‌ترین مسیر اتصال آذربایجان به نخجوان و در درازمدت نیز از پروژه کمربند و مسیرهای ترانزیتی چین به اروپا و آسیا حذف می شود. چنین تحولی برای ایران یک فاجعه ژئوپلیتیکی خواهد بود.

همچنین برقراری ارتباط زمینی بین ترکیه و آذربایجان نه تنها ترکیه را به یکی از مراکز مهم حمل و نقل منطقه تبدیل می‌کند، بلکه به معنای دسترسی مستقیم آنکارا به کشورهای آسیای مرکزی است که روابط تاریخی و فرهنگی قوی با آنها دارد.

از سوی دیگر یکپارچگی همه‌جانبه در جهان ترک می تواند یک تهدید باشد. در این زمینه دسترسی آسان ترکیه به قزاقستان و ترکمنستان از طریق آذربایجان و دریای خزر به عنوان تهدیدی بالقوه برای روابط اقتصادی ایران با این کشورها تلقی می‌شود.