بازار؛ گروه بین الملل: اخیرا ایران و سوریه در پی سفر مهرداد بذرپاش وزیر راه و شهرسازی به سوریه، توافق جامع اقتصادی امضا کرده اند و در خصوص توسعه روابط اقتصادی و زیربنایی، ایجاد شرکت شهرهای صنعتی، تبادل مستقیم بین بانکی دوجانبه، فعالسازی مناطق آزاد و کاهش تعرفه ترانزیت به توافق رسیده اند.
از سوی دیگر زهیر خزیم، وزیر حمل و نقل سوریه در دیدار با بذرپاش با اعلام افزایش ظرفیت تخلیه و بارگیری بنادر لاذقیه و طرطوس از برنامه ریزی برای افزایش مبادلات دریایی ایران و سوریه تا ده میلیون تن کالا خبر داد.
اهمیت متقابل و استراتژیک سوریه و ایران برای یکدیگر
ایران حتی پیشتر از روسیه، بزرگ‌ترین حامی رژیم سوریه محسوب می شده است. روابط تهران با دمشق در طول تاریخ بر پایه منافع استراتژیک مشترک، از جمله خنثی کردن قدرت ایالات متحده و اسرائیل در خاورمیانه و همگرایی منطقه ای استوار است.تعامل نزدیک دو کشور برای ایجاد موازنه در برابر دولت‌های معاند عرب نیز از دیگر عوامل روابط عمیق دو طرف بوده است.
اتحاد ایران و سوریه تا حد زیادی فاقد بعد ایدئولوژیک و مذهبی است. رژیم سکولار سوریه، توسط یکی از اعضای فرقه علوی، اداره می‌شود که ارتباط چندانی با اکثریت شیعه در ایران ندارد. با این حال جمهوری اسلامی ایران به عنوان تنها حکومت دینی در جهان، وابستگی مذهبی اندکی نسبت به دولت بشار اسد از خود نشان می‌دهد. در عوض، از نگاه تهران، سوریه مزایای استراتژیک فراوانی برای ایران دارد که از میان آن ها می توان به مواردی چون استقرار سوریه به عنوان دروازه استراتژیک به سوی جهان عرب، سدی در برابر قدرت آمریکا و اسرائیل و شاید مهمتر از همه یک پل ارتباطی مهم برای دسترسی به حزب‌الله لبنان اشاره کرد.
روابط نزدیک بین ایران و سوریه، بر پایه موقعیت ژئوپلتیک است نه مذهب. ایران مدت‌هاست که به سوریه به عنوان وزنه تعادلی در مقابل آمریکا، اسرائیل و رقبای عرب خود نگاه می‌کند. جنگ بین ایران و عراق همکاری‌های بین ایران و سوریه را محکم‌تر کرد.
تلاش های جمهوری اسلامی ایران برای صدور انقلاب به دنیای عرب و به طور خاص قدرت‌های بزرگ در جهان عرب، مانند عربستان سعودی، مصر و هم چنین جنگ ایران با صدام حسین که در طی جنگ مورد حمایت جهان عرب بود، موجب بروز مشکلاتی برای ایران در خاورمیانه شد. سوریه در زمان حاکمیت پدر بشار اسد، یعنی حافظ اسد، تنها کشور خاورمیانه بود که به طور فعالانه در طول جنگ از ایران حمایت می‌کرد. حافظ اسد رژیم بعثی عراق را به عنوان تهدیدی علیه منافع خود می‌دانست. جنگ بین ایران و عراق توان عراق را کاهش داد و و متعاقبا سوریه را از حیطه توجه عراق خارج کرد.
حضور بشار اسد بر سر قدرت که پلی برای ارتباط ایران به مقاومت حزب الله بوده است ایران را بر آن داشت تا در طی جنگ داخلی سوریه و ظهور و افول داعش با حمایت از دولت اسد در لایه های امنیتی و دفاعی مانع از سقوط وی شود اما حالا با پایان عمر داعش در سوریه و رفع اختلافات ایران و عربستان چشم انداز بسیار روشن تری در منطقه چه به لحاظ سیاسی و چه اقتصادی در انتظار ایران و کشوری چون سوریه است
از سوی دیگر حضور بشار اسد بر سر قدرت که پلی برای ارتباط ایران به مقاومت حزب الله بوده است ایران را بر آن داشت تا در طی جنگ داخلی سوریه و ظهور و افول داعش با حمایت از دولت اسد در لایه های امنیتی و دفاعی مانع از سقوط وی شود. اما حالا با پایان عمر داعش در سوریه و رفع اختلافات ایران و عربستان چشم انداز بسیار روشن تری در منطقه چه به لحاظ سیاسی و چه اقتصادی در انتظار ایران و کشوری چون سوریه است، زیرا با مصالحه اخیر رقابت منطقه ای میان دو کشور نیز به پایان رسیده است.
ایران و سوریه، شرکای راهبردی با روابط سیاسی – دیپلماتیک عمیق
به رغم روابط راهبردی و عمیق دیپلماتیک میان دو کشور طی دهه های گذشته، ایران در رشد سهم خود از بازارهای سوری و در دست گرفتن پروژه های بازسازی در این کشور در پی افول داعش تا حدی ضعیف عمل کرده است و این در حالی است که ترکیه و شخص رجب طیب اردوغان رئیس جمهوری این کشور از مخالفان سرسخت بشار اسد است. در پی حمایت اردوغان از مخالفان سوری از زمان آغاز جنگ داخلی سوریه ارتباط سیاسی میان دو کشور قطع شده است. اما به رغم این موضع، ترکیه حدود ۲۰ در صد از بازارهای سوری را در اختیار دارد و به گزارش خبرگزاری آناتولی صادرات ترکیه به سوریه در سال ۲۰۲۱ حدود ۱ میلیارد و ۹۶ میلیون دلار بوده است که عمدتا شامل مواد نفتی تصفیه شده، آرد گندم و خوراک دام بوده است. این در حالی است که به گزارش گمرک ایران، میزان صادرات ایران به سوریه در سال ۱۴۰۰ حدود ۲۰۰ میلیون دلار بوه است و در ۵ ماهه سال ۱۴۰۱ به ۹۳ میلیون دلار رسید که عمدتا شامل محصولات صنعتی چون توربین بخار، تجهیزات و ماشین آلات پزشکی، دارو و رادیو دارو، مفتول، محصولات سرامیکی، تجهیزات الکترونیکی و آلومینیوم بوده است
سوریه به لحاظ تولیدی در جایگاهی بسیار متفاوت با عراق قرار دارد و تقریبا در تولید بخش وسیعی از کالاهای مصرفی خود خودکفا است و بنابراین در حوزه هایی چون مواد غذایی، پوشاک و لوازم خانگی شریک تجاری مناسبی برای ایران نیست، اما ضعف دمشق در صنایعی چون پتروشیمی و صنایع، های تک و فناوری های نو مانند IT حوزه های پزشکی و داروسازی عیان است. از سوی دیگر، با توجه به حضور رقبایی چون اتحادیه اروپا، امارت، ترکیه و چین در بازارهای سوریه کار ایران در این بازار چندان راحت نیست. بنا به آمار گمرک امارات، حجم صادرات این کشور به سوریه در سال گذشته ۶۶۷ میلیون دلار بوده است.
به گفته فعالان اقتصادی، سوریه در بخش کالاهای اساسی مانند شیرخشک، مشتقات نفتی، گندم و دام ظرفیت بسیار بالایی دارد اما با مشکلات جدی در حوزه زیرساخت مواجه است که ورود ایران به این حوزه ها با عنایت به تجربه های ارزشمند شرکت های دانش بنیان کشاورزی و پتروشیمی در پروژه های فراسرزمینی در سایر کشورها می تواند فصلی تازه را در روابط اقتصادی دو کشور با بردی متقابل رقم زند.
پیش تر فیصل مقداد، وزیر خارجه سوریه در دیدار با ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری ایران گفته بود که این کشور «توجه ویژه‌ای به تقویت روابط تجاری با ایران دارد» همچنین بسام طعمه وزیر نفت و انرژی سوریه نیز پروژه‌های مشترک انرژی بین ایران و سوریه را «بخشی از همکاری‌های اقتصادی نزدیک‌تر بین دو کشور» خواند.
عدم شناخت متقابل ایران و سوریه از یکدیگر در بعد اقتصادی، ضعف لجستیک، عدم برندسازی مناسب ایران، عملکرد ضعیف ایران در بازارسازی در سوریه، عدم انتخاب سفرا با رویکرد اقتصادی، حضور محدود رایزنان بازرگانی در سوریه ( درمقایسه با ترکیه که حدود ۴۰ رایزن بازرگانی در این کشور دارد) و فقدان راهبرد مشخص تجاری از سوی سازمان توسعه تجارت ایران مهمترین نقاط ضعف در توسعه روابط تجاری دوجانبه و حضور ضعیف ایران در بازسازی سوریه بوده است
از سوی دیگر، با آغاز روند بازسازی سوریه و نیاز این کشور به اجرای پروژه هایی در زمینه های ساخت‌وساز مسکن، فرودگاه، نیروگاه، سیستم‌های آبرسانی، جاده‌سازی و سدسازی ، انتظار می‌رفت ایران با سرعت عمل بالاتری وارد میدان عمل شود و با توجه به صادرات گسترده محصولات ساختمانی از ایران، این کشور باید در صدر کشورهای حاضر در روند بازسازی سوریه حضور داشت اما موانعی چون عدم شناخت متقابل دو کشور از یکدیگر در بعد اقتصادی، ضعف لجستیک، عدم برندسازی مناسب ایران، عملکرد ضعیف ایران در بازارسازی در سوریه، عدم انتخاب سفرا با رویکرد اقتصادی، حضور محدود رایزنان بازرگانی در سوریه ( درمقایسه با ترکیه که حدود ۴۰ رایزن بازرگانی در این کشور دارد) و فقدان راهبرد مشخص تجاری از سوی سازمان توسعه تجارت ایران مهمترین نقاط ضعف در توسعه روابط تجاری دوجانبه و حضور ضعیف ایران در بازسازی سوریه بوده است.
فضای بازسازی سوریه در واقع پتانسیلی عظیم در صنعت ساختمان است که شامل زنجیره ای از تولید مصالح و حتی ساخت تاسیسات است. در واقع صنعت ساختمان سوریه یک لوکوموتیو بزرگ است و در صورت راه اندازی آن ، چرخ های صنعت در سوریه و ایران در حوزه صنایع مصالح، انرژی بر و لجستیک با شتابی مطلوب آغاز به حرکت می کنند. در حال حاضر با توجه به استقرار امنیت در سوریه، تجار ایرانی، مهندسین و بخش خصوصی با اطمینان خاطر بیش تری می توانند در فرآیند صادرات به سوریه، بازسازی این کشور و اجرای پروژه های زیرساختی مشارکت سازنده داشته باشند.
از سوی دیگر، عدم امکان نقل و انتقال محموله ها از طریق مسیر زمینی به مقصد سوریه خود با افزایش چندبرابری هزینه های بار، مانعی برای رشد صادرات ایران به این کشور است. در واقع چالش های لجستیک دریایی و زمینی مسأله اصلی در برقراری روابط تجاری دو کشور است. لجستیک دریایی ایران از طریق مسیر بنادر لاذقیه و طرطوس صورت می گیرد، اما یکی از چالش ها در این خصوص زمان بر بودن فرآیند تکمیل و بارگیری محموله های کشتی‌های باربری است که موجب صرف نظر تجار برای استفاده از این مسیر شده است.
تکمیل دالان تجاری ایران-عراق - سوریه و مدیترانه به عنوان بخشی از کریدور شرق - غرب، هزینه ارسال کالاها از ایران به سوریه را به شدت کاهش پیدا خواهد داد
مسیرهای ترانزیتی ایران به سوریه شامل مسیر بندرعباس – بندر لاذقیه و مسیر ترکیبی به صورت ارسال زمینی تا بندر مرسین یا اسکندرون ترکیه و بندر لاذقیه است و با توجه به هزینه بر بودن ترانزیت دریاپایه، تکمیل دالان تجاری ایران-عراق - سوریه و مدیترانه به عنوان بخشی از کریدور شرق - غرب، هزینه ارسال کالاها از ایران به سوریه را به شدت کاهش پیدا خواهد داد و این در حالی است که عراق شرط آغاز همکاری ترانزیتی با ایران، عضویت کشورش در کنوانسیون TIR است و به گفته برخی کارشناسان اقتصادی نفوذ آمریکا و ترکیه در عراق نیز یکی از عوامل تعلل و عدم همکاری ترانزیتی عراق با ایران است.
بنابراین توسعه ترانزیت زمینی یکی از راهکارهای سازنده برای رفع موانع فعلی تجارت دوجانبه است. افتتاح گذرگاه بوکمال_قائم (در مرز عراق و سوریه) نقش بسیار استراتژیکی در نقل و انتقال کالا دارد که شامل ترانزیت سه جانبه با حضور عراق است. که البته افتتاح این گذرگاه منوط به تصویب قانون ترانزیت در عراق است . بهمن ماه سال گذشته وزارت حمل و نقل عراق اعلام کرد که در نظر دارد که سند گمرکی ترانزیت کالا در چارچوب معاهده «کارنه تیر» را اجرا کند.
نظام کارنه تیر (TIR) نظام حمل و نقل زمینی است که بسیاری کشورهای جهان به آن عمل می‌کنند و به موجب آن کالا در وسیله نقلیه جاده‌ای به‌طور پلمپ شده از خاک کشورهای بین راه عبور می‌کند و تا مقصد نیازی به انجام تشریفات گمرکی مربوط به ترانزیت در مرزهای ورودی و خروجی این کشورها طبق قوانین داخلی آنها نخواهد بود و عراق در نظر دارد که این نظام را در میان کشورهای صادرکننده و تولیدکننده غرب آسیا (اسکوا) اجرا کند . این نظام در حالی قرار است در عراق انجام شود که عراق از سال ۱۹۸۰ و هم‌زمان با حمله ایران، عمل به نظام ترانزیت را متوقف کرد.
تعلل طولانی ایران برای مشارکت در بازسازی سوریه
سال ۹۳، بشار اسد رئیس جمهور سوریه پیشنهاد حضور ایران در بازسازی خرابی‌ها و زیرساخت‌های کشورش را به مقام های ایرانی ارائه کرد. در همان زمان اعلام شد اسد با توجه به حمایت ایران از مردم سوریه در برابر تجاوز تروریست‌ها و دشمنان مقاومت، ایرانی‌ها را برای بازسازی این کشور ارجح می‌داند؛ پیشنهادی که با استقبال مقامات جمهوری اسلامی ایران روبه رو شد.
از آنجا که پیشنهاد ارائه شده در میانه بحران سوریه بود، اجرای آن با کمی تأخیر آغاز و همان سال کمیته‌ای تشکیل شد تا نسبت به نحوه سرمایه گذاری ها در سوریه و همچنین نیازها، ظرفیت‌ها و چگونگی توانمندسازی بخش خصوصی علاقه مند به سرمایه گذاری در این کشور، بررسی کارشناسی لازم را انجام دهد.
اما پس از گذشت چندین سال، در اردیبهشت سال ۹۷ محمد اسلامی وزیر وقت راه و شهرسازی در سفر به سوریه و دیدار با اسد بر همکاری دو کشور در زمینه ساخت مسکن، روابط بانکی، حمل و نقل، موضوعات گمرک، بازسازی شهرک‌های صنعتی سوری توسعه مناطق آزاد و…تاکید کرد.
علاوه بر این در بهمن ماه ۹۷ اسحاق جهانگیری معاون اول دولت روحانی عازم سوریه شد. در این سفر سند همکاری های بلند مدت و راهبردی بین دو کشور امضا و قرار شد تا انبوه سازان ایرانی شهرک ۲۰۰ هزار واحدی در دمشق بسازند. شهرکی که البته هرگز نقشی از واقعیت به خود نگرفت. البته، بهمن ماه سال جاری نیز رئیسی در دیدار با علی محمود عباس» وزیر دفاع سوریه اعلام کرد: در دوران بازسازی نیز ایران آماده است با تقویت همکاری‌های همه‌جانبه اقتصادی در کنار سوریه باشد.
این در حالی است که به گزارش خبرگزاری آناتولی، ترکیه در ۱۱۹ کشور دنیا پروژه های عمرانی و ساخت و ساز اجرا کرده است و ۸ درصد از تولید ناخالص داخلی ترکیه از محل درآمدهای انجام پروژه‌های خارجی تشکیل می‌شود . ترکیه همچنین دومین تولیدکننده مصالح ساختمانی در جهان است و حدود ۴۰ شرکت پیمانکاری ترکیه‌ای در زمره ۲۰۰ پیمانکار برتر جهان قرار دارند. . ترکیه در ۴۰ سال گذشته ۳۴۰ میلیارد دلار در قالب ۹ هزار پروژه پیمانکاری در جهان انجام داده است اما ایران در همین دوره ۳۱ میلیارد دلار پروژه خارجی داشته است. اما این در خالی است که به رغم حضور موفق ایران در بزرگ‌ترین پروژه‌های عراق که توسط شرکت‌های پیمانکاری و مهندسی مشاوره ایران انجام می‌شو، ایران از بازار سوریه عقب مانده است.
نتیجه
با توجه به همگرایی عمیق ایران و سوریه در مسایل منطقه ای و بین المللی و حضور تمام قد ایران در سوریه در طی سال های جنگ داخلی در این کشور در لایه های امنیتی و دفاعی باید در نظر داشت که بر اساس آمار روابط اقتصادی ایران و سوریه بسیار با رقم مورد نظر فاصله دارد و علل آن را باید در عواملی چون عدم شناخت بازرگانان ایرانی از نیازهای سوریه، ترس تجار و سرمایه گذاران ایرانی از ریسک پذیری در کشوری با شرایط امنیتی تا حدودی حساس و عدم اطلاع رسانی و آگاهی رسانی در خصوص پتانسیل های اقتصادی سوریه برای افزایش هم افزایی بیشتر تجاری با ایران ریشه یابی کرد.
از سوی دیگر با توجه به رفع تنش ها میان ایران و عربستان که می توان آن را نقطه عطفی در اقبال سیاسی سوریه دانست و هم چنین با توجه به آغاز بازسازی در سوریه که به گزارش اسوشیتدپرس در مناطق حلب و حمس آغاز شده و سوریه راه طولانی در این مسیر در پیش دارد، ضروری است ایران با حمایت از بخش خصوصی در حوزه بازسازی سوریه، تسهیل و اعطای مشوق به صادرات خصوصا محصولات ساختمانی به سوریه و هم چنین ایجاد ضمانت نامه های بانکی با دیپلماسی اقتصادی فعال تری وارد میدان شود تا زمینه های ارزآور این چنینی را با فرصت سوزی از دست ندهد، چرا که با توجه به توافقات اخیر دو کشور در زمینه حذف دلار از مبادلات تجاری و تمایل به استفاده از ارزهای محلی و یا ایجاد کانال مالی مانند بانک مشترک زمینه تعاملات اقتصادی بیش از پیش هموار شده است.
نظر شما