بازار؛ گروه انرژی: امحای ۷ هزار هندوانه در مرز ایران ترکیه، دوباره بی توجهی مسئولان به صادرات مجازی آب را سر زبان‌ها انداخته است. بر اساس اعلام وزارت جهاد کشاورزی تولید هر کیلو هندوانه چیزی حدود ۲۸۶ لیتر آب مصرف می‌کند. هندوانه‌های که به قیمت مفت به کشورهای دیگر صادر می‌شود، حالا همان اندک درآمد صادراتی را هم ندارند. هدایت فهمی کارشناس اقتصاد آب در اینباره به بازار می‌گوید: مدیریت مصرف آب هیچ جایگاهی در اقتصاد تجاری ایران و کشاورزی ایران ندارد. او ادامه می‌دهد: با وجود اینکه ما در یک اقلیم خشک قرار داریم، شاهد کشت و حتی صادرات محصولات آب‌بر به خارج از ایران هستیم. هرچند که طی دو سال گذشته وضعیت بارندگی‌ها مناسب بوده اما این به معنای خروج از بحران نیست.
به گفته او، بهبود ذخایر زیر زمینی ما دست کم ۱۰ سال زمان نیاز دارد تا به حالت عادی بازگردد اما طوری رفتار می‌کنیم که انگار ثروتمندترین کشور به لحاظ منابع آبی هستیم.
صادرات مجازی ۲۱۸ میلیون مترمکعب آب از طریق هندوانه
بررسی آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد در سال ۹۷ در مجموع ۷۶۳ هزار تن هندوانه به کشورهای عراق، امارات، ترکیه، افغانستان، عمان و ... صادرات شده است. گرچه این میزان صادرات هندوانه ۱۵۷ میلیون دلار ارزآوری برای کشور داشته، اما کارشناسان اقتصادی و فعالان محیط زیست معتقدند در کشوری همچون ایران که با کمبود منابع آب مواجه است، تولید و صادرات این محصول کاملا غیرمنطقی است. یک حساب کتاب ساده نشان می دهد که (با فرض آب بری ۲۸۶ لیتری هر کیلو هندوانه) ایران در سال ۹۷ حدود ۲۱۸ میلیون و ۲۱۸ هزار مترمکعب آب مجازی از طریق تنها یک محصول هندوانه صادر کرده که تولید آن برای آن دولت دست کم(با فرض هزینه ۱۵۰ تومانی هر مترمکعب آب کشاورزی) ۳۲ میلیارد و ۷۰۰ میلیون تومان آب خورده است.
ایران در سال ۹۷ حدود ۲۱۸ میلیون و ۲۱۸ هزار مترمکعب آب مجازی از طریق تنها یک محصول هندوانه صادر کرده که تولید آن برای آن دولت دست کم(با فرض هزینه ۱۵۰ تومانی هر مترمکعب آب کشاورزی) ۳۲ میلیارد و ۷۰۰ میلیون تومان آب خورده است
کارشناس سابق منابع آب وزارت نیرو با اشاره به صادرات محصولات آب بری همچون هندوانه و خیار به کشورهای آسیایی و حتی اروپایی، گفت: اکثر کشورهای وارد کننده هندوانه، مانند کشورهای اروپایی خود توان کشت این محصول را دارند، اما به دلیل آب بر بودن تولید این محصول و برای حفظ منابع آب‌های زیرزمینی خود به این موضوع پی برده‌اند که واردات به صرفه‌تر است.
خطر تنش‌های آبی برای اقلیم ایران
یک حساب کتاب ساده نشان می‌دهد که ۷ هزار تن هندوانه مانده در مرز ایران و ترکیه چیزی حدود ۲ میلیارد و ۲ میلیون لیتر یا به عبارت ساده تر چیزی حدود ۲ میلیون مترمکعب آب خورده است. برای بزرگی این عدد باید بدانید که تهرانی‌ها معمولا در فصول سرد سال روزانه چیزی حدود ۲.۵ میلیون مترمکعب آب مصرف می‌کنند. همچنین با فرض در نظر گرفتن حجم ۳ میلیون مترمکعبی آب دریاچه خلیج فارس می‌توان ادعا کرد که معادل دو سوم حجم این دریاچه به واسطه نبود دیپلماسی تجاری سرانجامی جز نابودی نخواهد داشت.
آنگونه که کارشناس سابق منابع آب وزارت نیرو می‌گوید: هر مترمکعب آب در بخش کشاورزی حدود ۱۵۰ تومان برای دولت آب می‌خورد در حالیکه به طور متوسط بین ۱۰ تا ۱۵ تومان از کشاورز دریافت می‌شود. با این اوصاف می‌توان گفت که توان ادعا کرد که آب مصرف شده برای کشت این محصول دست کم چیزی حدود ۳۰۰ میلیون تومان هزینه روی دست دولت گذاشته است. هرچند که این هزینه در مقابل تنش های آبی که در سایه بی توجهی به مدیریت منابع آب کشور را تهدید می‌کند، تقریبا هیچ است.
راندمان آب در کشور ما حدود یک کیلوگرم اعلام می‌شود در حالیکه این شاخص در کشورهای پیشرفته به حدود ۳ کیلوگرم می‌رسد. به عبارت ساده تر به ازای مصرف هر متر مکعب آب، سه کیلوگرم محصول کشاورزی تولید می‌شود
مصرف زیاد در مقابل بهره‌وری پایین
بر اساس اعلام مسئولان وزارت نیرو، بیشترین مصرف آب در بخش کشاورزی صورت می‌گیرد. آنگونه که آمارها نشان می‌دهد بخش خانگی ۶ درصد، صنعت ۲ درصد و کشاورزی نیز ۹۲ درصد منابع آب را مصرف می‌کنند. البته مسئولان وزارت جهاد خیلی این اعداد را قبول نداشته و می‌گویند ۷۰ درصد آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. به گفته آنها، نباید هدر رفت آب را به پای بخش کشاورزی گذاشت. حتی با فرض درست بودن این ادعا، به دلیل بهره‌وری پایین آب در بخش کشاورزی، همه ساله بخش زیادی از منابع آبی کشور در این بخش هدر می‌رود. راندمان آب در کشور ما در حالی حدود یک کیلوگرم اعلام می‌شود که این شاخص در کشورهای پیشرفته به حدود ۳ کیلوگرم می‌رسد. به عبارت ساده تر به ازای مصرف هر متر مکعب آب، سه کیلوگرم محصول کشاورزی تولید کرد.
تولید هر محصول چقدر آب می‌خورد
هر محصول صنعتی و کشاورزی به میزان مشخصی آب نیاز دارد که در کشورهای توسعه یافته بر این اساس برنامه‌ریزی می‌شود. این که تولید چه چیزی به صرفه نیست و باید وارد کرد و چه چیزی صرف دارد و با کمترین میزان آب می‌شود فروخت. آنگونه که آمارها نشان می‌دهد برای تولید هر کیلو خیار ۲۰۰ لیتر آب نیاز داریم و برای تولید هر کیلو برنج ۴ هزار لیتر. یک کیلو گندم هزار و ۳۰۰ لیتر آب برمی‌دارد، یک کیلو گوشت مرغ ۴ هزار لیتر و یک کیلو گوشت گاو ۱۵ هزار لیتر. همچنین یک عدد پرتقال ۱۰۰ گرمی ۵۰ لیتر، یک لیوان شیر ۲۰۰ لیتر، یک جفت کفش چرم ۸ هزار لیتر، یک قالب پنیر ۲ هزار و ۵۰۰ لیتر، یک بسته چیپس ۲۰۰ گرمی ۸ هزار لیتر و یک دستگاه خودرو ۸۰۰ هزار لیتر.
متوسط ارزش افزوده تولید صنعتی گلخانه ای نسبت به کشاورزی سنتی ۴۰ به یک و مصرف آب آن یک دهم و نسبت اشتغال زایی آن بسیار بیشتر است
کاهش وابستگی اقتصاد روستا به کشاورزی
بر اساس آماری که رضا اردکانیان وزیر نیرو اعلام کرده، میزان اشتغال در کشاورزی معیشتی نیم نفر به ازای هر هکتار است، در حالی که در دنیای امروز بسیاری از کشورها مسیر توسعه را از تقویت اقتصاد غیر کشاورزی روستایی آغاز کرده‌اند. اما در حالیکه مسئولان کشاورزی در ایران همچنان اصرار به کشت سنتی دارند که با توسعه گلخانه‌های صنعتی خیلی راحت می تواند اقتصاد روستاها را بهبود بخشید. آنگونه که آمارها نشان می‌دهد متوسط ارزش افزوده تولید صنعتی گلخانه ای نسبت به کشاورزی سنتی ۴۰ به یک و مصرف آب آن یک دهم و نسبت اشتغال زایی آن بسیار بیشتر است.
کارشناس سابق منابع آب وزارت نیرو در اینباره می‌گوید: در روستاهای کشور ما نیز این قابلیت وجود دارد که از طریق صنایع تبدیلی و کوچک، گردشگری و صنایع دستی و بسیاری از خدمات دیگر، سهم اقتصاد غیر کشاورزی ارتقا یابد که مصرف آب در آنها کمتر است.
فهمی با بیان اینکه برخی از محصولات کشاورزی تولیدی و صادراتی کشور ارزش افزوده پایینی دارند، می‌گوید: اگر هزینه مصرف منابع آبی را در قیمت تمام شده تولید این محصولات لحاظ کنیم خواهیم دید که کشت بسیاری از اینها نه تنها مقرون به صرفه نیست بلکه زیان‌ده هم هست. اما از آنجایی که سهم آب در مقایسه با سایر سایر نهاده های کشاورزی در قیمت تمام شده بسیار پایی است، کشاورز انگیزه‌ای برای کاهش مصرف غیر ضرور آب ندارد.
او با بیان اینکه کشاورزی و آب دو بخش بسیار آسیب‌پذیر در اقتصاد کشور محسوب می‌شوند، ادامه داد: ماهر گاه که راجب هدر رفت منابع آب در بخش کشاورزی صحبت کنیم، برخی گمان می‌کنند که ما می‌خواهیم تیشه به ریشه کشاورز بزنیم و روستاهای کشور را نابود کنیم. اما واقعا منظور ما این نیست.
کارشناس سابق منابع آب وزارت نیرو با بیان اینکه مسئولان وزارت جهاد کشاورزی باید شرایط لازم را برای افزایش راندمان آب و آموزش کشاورزان در رابطه کشت محصولات با صرفه اقتصادی فراهم کنند، گفت: با وجود اجرایی شدن ۶ برنامه اقتصادی در کشور، همچنان شاهد هستیم که دکترین توسعه در کشور ما وجود ندارد.
بی شک اختصاص یارانه به بخش کشاورزی در بسیاری از کشورهای جهان امری معمول است اما مدیریت مقدار و چگونگی تخصیص آن، مساله بسیار مهمی است که به نظر می رسد در اقتصاد ایران فراموش شده است. چرا که با وجود سیاست های حمایتی دولت در محاسبه تعرفه آب یا وضع تعرفه‌های بعضا بالا، همچنین بیشترین سود حاصل از کشاورزی و دامداری به جیب دلال‌ها و واسطه ها می‌رود.
نظر شما