تهمینه غمخوار؛ بازار: منطقه خزر به عنوان یکی از قدیمی ترین مناطق تولید کننده انرژی در جهان، در حال گسترش و تبدیل شدن به یک منبع انرژی مهم جهانی است، به طوری که قدرتهای منطقه ای و جهانی تمرکز خاصی بر روی آن دارند.
بر همین اساس، همه بازیگران تلاش می کنند خطوط لوله منطقه ای را که منابع انرژی را کنترل می کنند، در دست گیرند؛ در حالی که در دسترس بودن بی وقفه منابع انرژی با قیمت مقرون به صرفه برای کشورهای وابسته به واردات انرژی کلیدی است و با وجود منابع محدود، تقاضا برای انرژی روز به روز افزایش می یابد.
در همین راستا، مفهوم «حلقه انرژی خزر» هم در سال ۲۰۱۸ ارائه شد؛ به طوری که به طور گسترده به عنوان اتصال زیرساخت های مختلف انرژی در منطقه خزر مورد تحلیل و تفسیر قرار گرفته است. در همین راستا، برخی از کارشناسان هم این حلقه انرژی را به عنوان یک اتصال متقابل بین سیستمهای قدرت ملی کشورهای حوزه دریای خزر از جمله روسیه به عنوان بزرگترین بازیگر، قزاقستان، ترکمنستان، ایران و جمهوری آذربایجان در نظر می گیرند؛ در حالی که بیشتر مطالعات در این حوزه بر اتصالات برق موجود یا در حال توسعه کشورهای قفقاز، جمهوری های آسیای مرکزی و آسیای جنوبی متمرکز هستند.
کشورهایی که در حلقه انرژی خزر گنجانده می شوند، دارای پتانسیل قابل توجهی به عنوان منابع سوخت و انرژی، به ویژه گاز طبیعی هستند. گاز طبیعی کم کربن، به طور فعال توسط کشورهای این حوزه برای تولید برق استفاده می شود و از این رو، بخش های تولید برق کشورهای حاشیه خزر سازگارتر با محیط زیست هستند. در این راستا، گاز طبیعی نقش مهمی در تراز برق این کشورها به ویژه در صورت تشکیل حلقه انرژی خزر(ظرفیت ۴۵ درصد و تولید برق ۵۲ درصد) دارد. همچنین، با احتساب منابع انرژی هیدرولیک، هسته ای و تجدیدپذیر، سهم کل منابع کم کربن و بدون کربن تقریباً ۸۰ درصد از ظرفیت نصب شده و تولید نیروگاه ها در حلقه انرژی خزر و کشورهای همسایه است که در صورت وضع مالیات بر انتشار کربن به میزان ۶۰ دلار در هر تن، این سهم ممکن است به ۸۲ درصد در ظرفیت نصب شده و ۸۶ درصد در برق تولیدی افزایش یابد.
در حالی که ارتباط ژئوپلیتیکی برق به طور سنتی دست کم گرفته شده است، اما با تبدیل جهانی به انرژی سبزتر و گسترش انرژی های تجدیدپذیر، شبکه های برق اهمیت و شتاب بیشتری پیدا خواهند کرد
موضوع بعدی این است که کشورهای حلقه انرژی خزر با اتصالات سیستم برق موجود مرتبط هستند. در حالی که ارتباط ژئوپلیتیکی برق به طور سنتی دست کم گرفته شده است، اما با تبدیل جهانی به انرژی سبزتر و گسترش انرژی های تجدیدپذیر، شبکه های برق اهمیت و شتاب بیشتری پیدا خواهند کرد.
بنابراین، سیستم های برق روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان تحت پوشش این حلقه نیز به عنوان بخشی از شبکه های برق بین ایالتی ایجاد شده، بر اساس سیستم برق یکپارچه و به هم پیوسته در آسیای مرکزی عمل می کنند. علاوه بر این، کشورهایی که در دورن این حلقه هستند، دارای خطوط شبکه برق بین ایالتی با کشورهای دیگر مناطق هستند.
گستردگی شبکه برق ایران در کنار ظرفیت قابل توجه تولید این حامل انرژی، یکی از مزایایی است که زمینه تبدیل شدن کشور به قطب برق منطقه را فراهم خواهد کرد
بر همین اساس، کشورهای آسیای مرکزی دارای این ارتباط برقی با کشورهای آسیای جنوبی به ویژه افغانستان و خاورمیانه از جمله جمهوری اسلامی ایران هستند. منطقه قفقاز هم همچنین از این اتصال با ایران برخوردار است؛ در حالی که با توجه موقعیت جغرافیایی و راهبردی جمهوری اسلامی، گستردگی شبکه برق ایران در کنار ظرفیت قابل توجه تولید این حامل انرژی، یکی از مزایایی است که زمینه تبدیل شدن کشور به قطب برق منطقه را فراهم خواهد کرد. در همین راستا، اتصال شبکه برق ایران از طریق دریای خزر به کشورهای آسیای مرکزی و جنوبی یکی از مهمترین استراتژی هایی است که می‌تواند افزایش پایداری شبکه برق کشورها را به دنبال داشته و زمینه ایجاد بازارهای متعدد برای صادرات انرژی در قالب برق را فراهم کند.
افزون بر این، حلقه انرژی خزر، خود می‌تواند به پیوند بین اتصال برق موجود اروپایی و ابرشبکه نوظهور آسیا تبدیل شود و در نتیجه به شکل‌گیری ابرشبکه اوراسیا به عنوان عنصری از اتصال برق جهانی کمک کند.
پروژه های مشابه این حلقه انرژی خزر، در مراحل مختلف اجرا در مناطق مختلف جهان پیشنهاد شده است. بنابراین، حلقه انرژی بالتیک در حال حاضر وجود دارد که سیستمهای قدرت ملی شبه جزیره اسکاندیناوی و بخشی از سرزمین اصلی اروپا را به هم متصل می کند. حلقه انرژی مدیترانه نیز سیستم های قدرت اروپای جنوبی، شمال آفریقا و آسیای غربی را به یکدیگر وصل می کند. در حالی که این ادعا در خصوص پروژه حلقه انرژی دریای سیاه وجود دارد که بین قاره ای است و کشورهای اروپا و آسیای کوچک را به یکدیگر مرتبط می کند، اما این موضوع هنوز به مرحله اجرا نرسیده است.
در سال های اخیر، ارتباطات چندجانبه و دوجانبه برای تقویت اتصالات برق بین ایالتی و همچنین ایجاد اتصالات جدید بین کشورهای حاشیه خزر میان ارمنستان، روسیه، ایران، گرجستان (۲۰۱۶)، ایران، جمهوری آذربایجان، روسیه (۲۰۱۹) و ترکمنستان و ایران (۲۰۲۱) افزایش چشمگیری یافته است؛ به گونه ای قراردادها و موافقت نامه های امضا شده را می توان به عنوان اولین فعالیت های عملی کمک کننده در جهت اجرای حلقه انرژی خزر دانست.
بر اساس گزارش سازمان ها و شرکت های انرژی جهانی مانند سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، آژانس انرژی هسته‌ای، شورای جهانی انرژی و شرکت بریتیش پترولیوم، کل ذخایر سوخت و انرژی در کشورهای حلقه انرژی خزر از ۱۱ تا ۴۸ درصد در سطح جهانی بسته به نوع خاصی از منابع آنها متغیر است؛ در حالی که کشورهای حاشیه دریای خزر از نظر منابع سوخت و انرژی، از جایگاه های برتر جهان برخوردار هستند.
به این ترتیب، جمهوری اسلامی ایران و روسیه از نظر ذخایر نفتی در رتبه های چهارم و ششم قرار دارند. همچنین، روسیه و قزاقستان از نظر ذخایر زغال سنگ دارای رتبه های دوم و دهم هستند؛ در حالی که روسیه، ایران و ترکمنستان نیز به ترتیب در رتبه های اول، دوم و چهارم از نظر ذخایر گاز طبیعی و قزاقستان از نظر ذخایر اورانیوم در رتبه دوم جهان قرار دارند.
در دسترس بودن منابع انرژی، ترکیبی از تولید برق و ظرفیت های سیستم های ملی قدرت کشورهای مورد نظر را تعیین می کند، ضمن اینکه نقش غالب در ترکیب ظرفیت های تولید برق به ترتیب برابر با ۲/۷۴ درصد و نیروگاه های حرارتی معادل ۶/۷۱ درصد است. علاوه بر این، گاز به عنوان سوخت اصلی برای تولید برق در نیروگاه های حرارتی در نظر گرفته می شود. از این رو، بخش های تولید برق این کشورها منطبق با محیط زیست فعالیت می کنند.
از طرفی، کشورهای حاشیه خزر از نظر منابع انرژی و صادرات خالص خودکفا هستند. امروزه تقریباً تمام سیستم های قدرت در کشورهای حوزه انرژی خزر به یکدیگر متصل هستند؛ در حالی که استثناها شامل سیستمهای قدرت ملی ترکمنستان و قزاقستان است. برق از ترکمنستان به قزاقستان جنوبی از طریق ازبکستان که در حلقه انرژی خزر حضور ندارد، منتقل می شود.
حلقه انرژی خزر از اهمیت منطقه ای برخوردار است، زیرا سیستم های برق کشورهای دریای خزر و سرزمین های مجاور را به یکدیگر متصل می کند
ویژگی‌های ترکیبی از ظرفیت‌های تولید و حالت های عملیاتی سیستمهای قدرت، مبادله برق معکوس بین کشورها را تعیین می‌کند. یوپی‌اس یا منبع تغذیه بدون وقفه روسیه به موازات سیستم های قدرت ملی کشورهای جمهوری آذربایجان، گرجستان و قزاقستان فعالیت می کند. سیستم های قدرت ملی ترکمنستان از طریق خطوط برق با سیستم های قدرت ملی ایران متصل است. علاوه بر این، ارمنستان و ایران به مبادله جریان های الکتریکی فصلی می پردازند.
بر همین اساس، می توان گفت که این حلقه انرژی از اهمیت منطقه ای برخوردار است، زیرا سیستم های برق کشورهای دریای خزر و سرزمین های مجاور را به یکدیگر متصل می کند؛ ضمن اینکه در دراز مدت،این حلقه انرژی به ایجاد ابرشبکه اوراسیا کمک کرده و همراه با مکانیزم کاهش انتشار کربن، دستیابی به بی طرفی کربن را تسهیل خواهد کرد.
ایجاد حلقه انرژی با ایجاد یکپارچگی نزدیک سیستمهای انرژی ملی، نه تنها منجر به چارچوب اجرای پروژه های بالقوه حلقه انرژی خزر می شود، بلکه سایر کشورهای آسیای مرکزی و جنوبی و قفقاز را با ملاحظات سرزمینی گسترده‌تر در نظر می گیرد.
نظر شما