بازار؛ گروه آب و انرژی: بر اساس آمار موجود بیش از ۹۰ درصد آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می شود. بخشی که گفته می شود بهره وری لازم را نداشته و تولید آن ارزش افزوده چندانی برای اقتصاد ایران ایجاد نکرده است. بسیاری از کارشناسان دلیل ارزش افزوده پایین کشاورزی را قیمت پایین آب می دانند. به گفته کشاورز هیچ تلاشی برای کاهش مصرف آب نکرده و همین مساله ذخایر آب های زیر زمینی کشور را به شدت تهدید می کند. حالا وزارت نیرو به دنبال ایجاد نوعی بازار آب است که با کشاورزان با عرضه آب مازاد خود در این بازار به طور مستقیم از منافع حاصل از صرفه جویی خود نفع ببرند. برای بررسی بیشتر این طرح با امیر فرزاد مدیر عامل شرکت دانش بنیان رهروان سپهر اندیش به عنوان پیشنهاد دهنده و مجری اجرای این طرح نشسته ایم. متن کامل آن در ادامه می آید:
این تصور که با نصب کنتور های اندازه گیری مشکل اضافه برداشت از چاه های کشور برطرف می شود، کاملا اشتباه بوده و یک نگاه سطحی است
*شما به عنوان یکی از تولیدکنندگان کنتورهای هوشمند، فکر می کنید که تجهیز چاه ها به این کنتورها تا چه اندازه می تواند، به مدیریت مصرف آب کمک کند؟
برای حل مساله برداشت از آب های زیرزمینی کشور راه حلی در دهه ۸۰ مبتنی بر یک اختراع که در ایران و فضای بین المللی، در دستور کار قرار گرفت. قرار بود که با استفاده از محصولی تحت عنوان کنترل هوشمند آب و برق، میزان آب مصرفی برداشت شده اندازه گیری شود. استفاده از این محصول قابلیت مدیریت برداشت را به وزارت نیرو می دهد. در صورت استفاده از این کنتور های هوشمند بعد از اینکه صاحب چاه سهم مجاز خود را برداشت کرد، دیگر امکان برداشت اضافه تر را نخواهد داشت. در واقع با اجرای این طرح کنتور به صورت اتوماتیک به پمپ فرمان می دهد و کشاورز دیگر اجازه برداشت اضافه را نخواهد داد.
*در حال حاضر در چه تعداد از چاه های کشاورزی چنین کنتورهای نصب شده است؟ چرا با وجود بحرانی بودن شرایط همچنان در اجرای این طرح کوتاهی می شود؟
این اتفاق تا حالا در یک سوم چاه های کشور اجرایی شده است. یعنی چیزی حدود ۷۸ هزار حلقه چاه به این کنتور های هوشمند مجهز شده و مقدار مصرف در آنها مدیریت می شود. جالب اینجاست در استان های خراسان رضوی، شمالی و مرکزی یزد سمنان و قزوین و کردستان بیشتر چاه ها به این کنتور ها هوشمند نصب هستند، اما شاهد هستیم که مشکل اضافه برداشت از منابع زیر زمینی هنوز حل نشده است.
بنابر این این تصور که با نصب کنتور های اندازه گیری مشکل اضافه برداشت از چاه های کشور برطرف می شود، کاملا اشتباه بوده و یک نگاه سطحی است. به عنوان سازنده این ابزار و شرکتی که بیشترین تولید را در این حوزه دارد، نصب کنتور های هوشمند را نمی توان پایان این ماجرا دانست. هرچند که نصب ابزارهای کنترلی توسط حاکمیت در حال انجام بوده و هست اما نباید فراموش کرد مدیریت مصرف یک کار جمعی است.
*استدلال شما برای این ادعا چیست؟
دلیلش این است که آب پدیده چند وجهی است بنابر این تصور که استفاده از یک ابزار به تنهایی مشکل آب را حل می کند، تصور درستی نیست. برای حل این مشکل، ما یک راه حل تاریخی در تمدن ایران زمین داشتیم و آن همان ساز و کار استفاده از میراب هاست. نباید فراموش کرد که تمدن ما تمدن کم آب و خشک بوده و به همین دلیل در گذشته مدیریت سرریز آب در قنات ها توسط میراب ها صورت می گرفت. اما وقتی کشاورزان شروع به حفر چاه در زمین های کشاورزی خود کردند دیگر ساز و کار اجتماعی_ اقتصادی میراب معنی نداشت و هر یک از کشاورزان شروع به برداشت آب از از چاه های خود کردند. مشکلی که امروز در دشت های کشور رخ داده و هر روز در حال تشدید شدن است، حاصل همین اضافه برداشت هاست.
با این وجود وزارت نیرو به جای حل اساسی و ریشه ای این مشکل وزارت نیرو شروع به صدور پروانه بهره برداری برای چاه ها کرده و میزان برداشت از آنها را هم مشخص کرده است. اما جای خالی ساز و کار اقتصادی اجتماعی میراب همچنان در کشور احساس می شود.
اجرای طرح الگوی دشت متعادل پایدار نباید باعث این شود که کشاورز تولید خود را کاهش داده یا متوقف کند. چرا که هدف اصلی این طرح کاهش و مدیریت مصرف آب است بی آنکه خدشه ای به امنیت غذایی کشور وارد شود
*به نظر شما در شرایط فعلی که ساز و کار برداشت آب تغییر کرده چطور می توان برداشت آب از چاه های کشاورزی که بیش از ۹۰ درصد منابع آبی کشور را مصرف می کند، را مدیریت کرد؟
در اینباره طرحی توسط شرکت ما ارائه شده، این طرح به عنوان خدمت دانش بنیان در معاونت علمی ثبت شده است. این طرح که هم اکنون در ۳ نقطه از کشور در حال اجراست به دنبال ایجاد ساز و کار اقتصادی اجتماعی مبتنی بر بازار آب است. به طور خلاصه طبق این ساز و کار اجتماعی و اقتصادی صاحب چاه مجاز است که سهمیه آب تعیین شده خود را از طریق کنتور های هوشمند برداشت کند. اما این قابلیت برای صاحبان چاه ها وجود دارد که کشاورز مازاد آب خود در بانک آب عرضه کند. در این روش کسانی هم که متقاضی دریافت آب بیشتر هستند می تواند نیاز آبی خود از این محل بانک آب و کشاورزانی که در مصرف آب خود صرفه جویی کرده‌اند، تامین کنند.
*اما ممکن است اجرای این طرح سبب شود که کشاورز کشت خود را تعطیل کرده و تنها به دنبال کسب درآمد از محل فروش آب برود. با این اوصاف ایجاد بانک آب را آیا می توان تهدیدی برای امنیت غذایی کشور دانست؟
اجرای این طرح چند شرط دارد. یکی از آنها این است که فروشنده بازار باید کشت خود را حفظ کند. اجرای این طرح نباید باعث این شود که کشاورز تولید خود را کاهش داده یا متوقف کند. این ساز و کار نباید اجازه بدهد که به امنیت غذایی کشور خدشه ای وارد شود. کشاورز باید کشت خود را حفظ کرده و تاییده وزارت جهاد را هم مبنی بر اینکه مقدار کشت را حفظ کرده، بگیرد. در واقع با این کار کشاورز را به این سمت سوق می دهیم که همان میزان کشت را با صرفه جویی در مصرف آب و استفاده از روش های بهره ور داشته باشد. در این حالت است که کشاورز می تواند مازاد آب خود را در بانک آب برای فروش عرضه کند، در مقابل مصرف کنندگانی که نیاز به آب بیشتر دارند اما شرایط اقلیمی کشور به آنها اجازه تخصیص بیشتر آب را نمی دهند، می تواند سهم آب مازاد صاحبان چاهی که در مصرف خود صرفه جویی کرده اند را خریداری کند. لازم به یادآوری است که مقدار مجاز فروش آب در بازار یا همان بانک بعد از کسر سهم و حقابه محیط زیست تعیین می شود.
* در واقع در این طرح به دنبال این هستند که انگیزه مالی لازم برای مدیریت و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی ایجاد شود؟
در این اینکه راه حل گذر از بحران آبی، صرفه جویی است، شکی نیست. اما مساله دیگری که نباید از آن غفلت کرد این است که استفاده از آب در کجا صرفه بیشتری دارد. برآوردهای صورت گرفته حاکی از این است که اگر ۱۰ درصد مصرف آب مصرفی در کشاورزی با اجرای این روش کاهش پیدا کند، می توان مقدار آب صرفه جویی شده را در سایر بخش های توسعه ای که ارزش افزوده بالایی دارد، استفاده کرده و نیاز توسعه ای آب را مرتفع خواهیم کرد. نمی توان جلوی توسعه کشور را گرفت و به صنایع اعلام کرده در برخی از مناطق سرمایه گذاری نکنند. همچنین منطقی هم نیست که مانع از توسعه کشاورزی با ارزش افزوده بالا و صنعتی شویم و بگوییم که نباید آب بیشتری را طلب کند. به هرحال این فعال اقتصادی در حال انجام خدمت به کشور بوده و باید راهی برای تامین آب مورد نیاز این صنایع پیدا کرد. ضمن اینکه ذی نفعان باید از مدیریت مصرف خود باید بهره مالی ببینند.
با وجود تغییر ساختار آبیاری کشور مقدار مصرف آب کاهش نیافته، چرا که کشاورز به موازات این تغییرات سطح زیر کشت را هم افزایش می داد. اما در طرح الگوی دشت متعادل بازار آب منافع حاصل از مصرف بهینه به صاحب چاه و حقابه دار می رسد و به نوعی انگیزه لازم برای این کاهش مصرف ایجاد می شود
*در شرایطی که کشاورزی در کشور ما به روش های سنتی در حال انجام است، چطور می توان به صرفه جویی در مصرف آب در عین حال که مقدار کشت حفظ شده، دست پیدا کرد؟
سالهاست که تسهیلات برای کشاورزان برای تغییر ساختار آبیاری در نظر گرفته شده است. اما آن اثری که انتظار می رفت با اجرای این طرح حاصل شود، اتفاق نیفتاده است. کشاورز می گویند «من کمتر آب مصرف کنم که وزارت نیرو بتواند آن رابفروشد.» به همین دلیل است که با وجود تغییر ساختار آبیاری کشور مقدار مصرف آب کاهش نیافته است. چرا که کشاورز به موازات این تغییرات سطح زیر کشت را هم افزایش داده است. اما در طرح الگوی دشت متعادل بازار آب منافع حاصل از مصرف بهینه به صاحب چاه و حقابه دار می رسد و به نوعی انگیزه لازم برای این کاهش مصرف وجود دارد.
*در طرحی پیشنهادی آیا کنترل بازار توسط دولت و حاکمیت صورت می گیرد؟
در این طرح حاکمیت ناظر خواهد بود و منافع حاصل از آن همانطور که اشاره شد باید بین ذی نفعان تقسیم شود. البته یکی از ذی نفعان خود حاکمیت می تواند باشد. مثلا در شهر سمنان یکی از ذی نفعان اصلی اجرای این طرح شرکت آب منطقه ای سمنان برای تامین آب شرب شهر است. بنابر این دولت هم در برخی از شهرها می تواند یکی از بازیگران اصلی اجرای این طرح باشد.
*در واقع شرکت های آب منطقه ای می تواند بخشی از نیاز آب شرب شهرها را از این محل تامین کنند؟
دقیقا همین طور است. به عنوان مثال وقتی در استان همدان به مشکل برخوردیم به برخی از چاه ها اعلام کردیم که امسال کشتی انجام نداده و آب مصرفی خود را برای شرب اختصاص دهند. این در حالی است که اگر بازار آب وجود داشت خیلی راحت چنین ساز و کاری در آن ایجاد می شد. در واقع بدون اینکه حاکمیت مجبور شود که هزینه اضافه ای بابت کشت نکرده به صاحبان چاه پرداخت کند، از آب عرضه شده در بازار آب می توانست استفاده کند و یکی از بازیگران این صحنه باشد. در نهایت منافع حاصل از مدیریت مصرف هم به جیب صاحبان چاه ها می رفت. هر کار دیگری غیر از این برای مدیریت منابع آب، کار اشتباهی بوده و نمی تواند اثر بخشی لازم را داشته باشد.
*آیا برآوردی شده که با اجرای این طرح تا چه اندازه می توان آب مصرفی در بخش کشاورزی را کاهش داد؟
معتقدم که تمام نیازهای آبی طرح ها توسعه ای کشور از این طریق تامین کرد. چرا که تمدن ایران اخیرا کم آبی نشده و همواره کم آب بوده با این وجود تمدن بزرگی بوده و رشد و توسعه یافته و ماندگار بوده است. این یعنی که توانسته صرفه جمعی را پیدا کرده و منبع آن را پیدا کند.
*این طرح هم اکنون در کدام شهرها اجرایی شده است؟
طرح الگوی دشت متعادل پایدار را از منطقه خواف استان خراسان رضوی شروع کردیم. هم اکنون الان در سمنان و قزوین هم در حال اجراست.
مادامی که در نقطه مقصد انتقال مصرف بهینه نشده باشد، هیچ پروژه انتقالی نمی تواند اثر گذار و ماندگار باشد و به اصطلاح آب به چاه ویل ریختن است
*چقدر از نیاز آبی این شهرها با اجرای طرح الگوی دشت پایدار تامین شد؟
در دشت خواف صنایع سنگ آهن را داریم. بسیاری از سنگان که به آن عسلویه شرق کشور یاد می کنند، نیاز آبی این منطقه داشت حدود ۱۷ میلیون مترمکعب است. جالب است که بدانید در این منطقه ۴۰۰ چاه وجود دارد که عمده چاه ها صرف کارهای کشاورزی می شده و مالکین و بهره برداری آن کشاورزان بودند. به همین دلیل شرکت منطقه ای این شهر قادر به تامین نیاز آبی صنایع سنگ آهن نبود. چرا که آب مازادی در منطقه وجود نداشت. البته کارهای کوچکی برای تامین آب این صنعت انجام شده بود اما تمام نیاز این منطقه را پوشش نمی داد. به عنوان مثالی صنایع خواف بخش کوچکی از نیاز خود را از محل پساب شهرهای دیگر تامین می کردند. مشکل تامین آب به قدری جدی بود که راه حل هایی همچون پروژه انتقال آب از دریای عمان برای حل معضل کمبود آب مطرح شده بود. اما هزینه اجرای این طرح ها بسیار بالاست. جالب است که بدانید برآوردهای صورت گرفته حاکی از این بود، انتقال هر مترمکعب آب از دریا به این منطقه حدود ۳.۵ یورو آب می خورد. قسمت جالب تر ماجرا اینجا بود که صنایع هم حاضر بودند با این قیمت ها آب را خریداری کنند. به همین دلیل از سال گذشته سرمایه گذاری برای انتقال و اجرای این طرح شروع شد.
البته معنای حرف من این نیست که کارهای عمرانی از این دست اشتباه است یا باید متوقف شود. بلکه منظورم این است که مادامی که در نقطه مقصد انتقال مصرف بهینه نشده باشد، هر پروژه انتقالی اثر گذار و ماندگار نخواهد بود و به اصطلاح آب به چاه ویل ریختن بوده و نمی تواند دردی از بحران آب حل کند. اما چنانچه در مقصد مصرف را مدیریت شده و به یک تعادلی رسیده باشید، انتقال آب می تواند امکان توسعه تمدنی را هم فراهم کند. به عبارت دیگر طرح های بزرگ انتقال آب هم بعد از انجام این مقدماتی همچون ایجاد بازار آب و تعادل بخشیدن به مقدار برداشت آب از دشت ها می تواند مفید باشد.
*در حال حاضر بهای واقعی هر متر مکعب آب بالای ۱۰ هزار تومان اعلام می شود. چه کسانی حاضر هستند آب را با چنین قیمتی خریداری کنند؟
کشاورزانی که محصول با بهره وری و ارزش افزوده بالا تولید می کنند، می توانند از مشتریان اصلی بازار آب در کشور ما باشند. صنایع از دیگر مشتریان این طرح هستند. جدای از این همانطور هم که اشاره شد، شرکت های آب منطقه ای از دیگر خریداران این بازار در مواقع بحرانی و حساس خواهند بود.
طرح الگوی دشت متعادل پایدار در معاونت علمی ریاست جمهوری ثبت شده و توسط وزارت نیرو هم به صورت پایلوت در خواف، قزوین و سمنان در حال اجراست
در صورت موفقیت آمیز بودن نتایج اجرای این طرح در شهرها پایلوت، آیا برنامه ای برای اجرای آن در سراسر کشور وجود دارد؟
طرح الگوی دشت متعادل پایدار در معاونت علمی ریاست جمهوری ثبت شده و توسط وزارت نیرو هم به صورت پایلوت در حال اجراست. البته منطقه های پایلوت به ترتیب در حال بزرگ شدن است. بعد از اجرای موفق پایلوت این طرح در خواف، شاهد اجرای آن در دشت قزوین و استان سمنان هستیم. امیدواریم که این طرح اثر بخشی خود را اثبات کند و بتوانیم در شهرها و استان های بیشتری این طرح را اجرایی کنیم. البته تا آن زمان ما به عنوان پیشنهاد دهنده اجرای این طرح و وزارت نیرو به عنوان متولی تامین آب باید کمی باید دست به عصا حرکت کنیم.
*چقدر آب در این شهرها در بازار آب عرضه شده و قیمت آن چقدر بوده است؟
از سال ۹۹ اجرای پایلوت آن در خواف شروع شد. اوایل سال ۱۴۰۱ در قزوین و در مرداد امسال هم در سمنان اجرای این طرح شروع شده است. تا الان ۷۰۰ هزار متر مکعب تا در خواف برای عرضه ارائه و خریداری شده است. در قزوین و سمنان هم ۱.۵ میلیون متر مکعب متقاضی فروش داریم. لازم است بگویم که قیمت آب در خواف ۷۸۰۰ تومان بوده است. البته پیش بینی ما این است که این قیمت به بالای ۱۰ هزار تومان برسد.
نظر شما