تهمینه غمخوار؛ بازار:جلسه ستاد هماهنگی روابط اقتصادی خارجی با موضوع «آخرین وضعیت روابط اقتصادی کشورمان با قاره آفریقا» یکشنبه ۱۵ آبان ماه به ریاست مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه و با حضور اعضای ستاد مرکب از مدیران دستگاه‌های ذیربط برگزار شد.
در این نشست، صفری با تأکید بر اهمیت قاره آفریقا در توسعه تجارت ایران، توجه به آفریقا را از اولویت‌های سیاست خارجی دولت سیزدهم خواند ضمن اینکه او بر تجارت متوازن با قاره آفریقا تأکید کرد و افزود: برای پایداری تجارت با قاره آفریقا لازم است، صادرات متوازن باشد، بدین معنا که رقم صادرات و واردات متوازن و برابر باشد. لذا، لازم است علاوه بر صادرات خدمات مهندسی و.. به آفریقا تلاش کنیم نیاز داخلی کشور به محصولات کشاورزی، دامی و مواد اولیه معدنی را از قاره غنی آفریقا تأمین کنیم.
بر همین اساس و با توجه به اینکه آفریقا از اولویت‌های سیاست خارجی دولت سیزدهم است، در ادامه به ارائه روابط ایران با این قاره و فرصتهایی که برای طرفین وجود دارد، می پردازیم.
آفریقا یک قاره محوری برای ایران است، زیرا جمهوری اسلامی قصد دارد نفوذ خود را در چشم اندازهای جهانی گسترده تر گسترش دهد. با اینکه در سالهای گذشته توجه کمی از سوی ایران معطوف به گسترش روابط با این قاره شده و کشور در توسعه سیاست آفریقایی خود با اقبال کمی مواجه شده، اما این قاره همچنان به ارائه فرصت‌های فراوان برای حمایت از تهران ادامه می‌دهد در حالی که البته از زمان تشکیل دولت سیزدهم روند ارتباطی تا حد زیادی تغییر یافته است.
دولت ابراهیم رئیسی که به اولویت قرار دادن همسایگان دور و نزدیک و گسترش روابط با کشورهای مختلف دوست شناخته شده، از زمان تشکیل در یک سال گذشته تمرکز ویژه ای بر قاره سیاه داشته است و در پی توسعه بیشتر این روابط است در حالی که موقعیت استراتژیک آفریقا، تجربه استعماری گذشته، موقعیت سیاسی، منابع غنی، جمعیت زیاد مسلمانان و جذابیت اقتصادی، همگی در شکل گیری فعالیت جمهوری اسلامی ایران نقش دارند.
در حقیقت، با اینکه فراز و نشیبهایی از زمان دولت احمدی نژاد در ارتباط با آفریقا مشاهده شده، اما به طور مستمر ایران به دنبال فرصتی برای کشف روابط خارجی خود در سراسر این قاره است زیرا آفریقا نقش حیاتی در حفظ ارتباطات بین‌المللی ایران، توانایی دور زدن تحریم‌ها و ظرفیت مقاومت در برابر فشارهای قدرت‌های رقیب نیز دارد.
ایران از طریق گسترش پروژه‌های تجاری، اقتصادی و توسعه‌ای، و نیز افزایش سفرهای دوجانبه سران و مقامات عالی‌رتبه در تلاش است تا کاستی های دولت قبلی را جبران کند، زیرا توجه بسیار کمی در دولت روحانی به این توسعه روابط با این قاره صورت گرفته است
کشورهای آفریقایی که بسیاری از آنها نیازمند کمک های اقتصادی هستند در حالی که جمهوری اسلامی ایران نیز از ارائه آن خرسند است، برای ایران مهم هستند زیرا از این طریق کشور می تواند از انزوای اقتصادی و سیاسی خود خارج شود و منافع خود را تا حد امکان پیش ببرد.
مشارکت ایران در آفریقا را می توان به پنج منطقه تقسیم کرد: شمال آفریقا، شاخ آفریقا، آفریقای جنوبی، غرب آفریقا و آفریقای مرکزی. کشورهای پرجمعیت مسلمان در امتداد دریای سرخ و شاخ آفریقا قرار دارند و میزبان مسیرهای کشتیرانی بین المللی در آب های خود هستند. بنابراین، هم شمال و هم شرق آفریقا منطقه وسیعی را در اختیار ایران قرار می دهند تا برنامه سیاست خارجی خود را دنبال کند.
اگرچه جمعیت مسلمانان آفریقای جنوبی بسیار کم است (۱.۵درصد)، ایران از روابط نزدیک با این کشور استراتژیک برخوردار است و عمدتاً به دلیل نقش تاریخی آفریقای جنوبی در مبارزه با استعمار و سرنگونی آپارتاید است. این امر نه تنها از نظر اقتصادی به نفع ایران است، بلکه از نفوذ و حمایت سیاسی به ویژه در حوزه های حساس برخوردار بوده است.
بر همین اساس، ایران از طریق گسترش پروژه‌های تجاری، اقتصادی و توسعه‌ای، و نیز افزایش سفرهای دوجانبه سران و مقامات عالی‌رتبه در تلاش است تا کاستی های دولت قبلی را جبران کند، زیرا توجه بسیار کمی در دولت روحانی به این توسعه روابط با این قاره صورت گرفته است. روحانی سیاست خارجی ای را دنبال کرد که علاقه چندانی به این قاره نشان نمی داد و آن را شریک استراتژیک نمی دانست. در حقیقت، روحانی به صورت سیستمی در واکنش به شرایط نامطلوب و برون زا، از جمله افزایش انزوای دیپلماتیک و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران توسط ایالات متحده، تشدید درگیری و فشار از سوی رقبای منطقه ای، و افزایش چالش ها و عقب نشینی های آن در آفریقا، از قاره خارج شد.
تا اینکه در آگوست ۲۰۲۱ که ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران به گینه بیسائو سفر کرد، اعلام کرد که تهران توسعه همه جانبه روابط با کشورهای آفریقایی را دنبال خواهد کرد و ضمن انتقاد از قدرت‌های غربی گفت که این قدرتها عمدتاً به دنبال بهره‌برداری از منابع قاره آفریقا هستند، در حالی که به توسعه این قاره چیز کمی اضافه می‌کنند. با این صحبتها که نشانه روشنی از علاقه مجدد جمهوری اسلامی به آفریقا بود، او در واقع اعلام کرد که جمهوری اسلامی ایران شریک واقعی خواهد بود و سیاست‌های منافع متقابل را با آفریقا دنبال خواهد کرد.
سرمایه‌گذاری و مشارکت عمیقتر در آفریقا نه تنها اعتبار و محبوبیت جمهوری اسلامی ایران را در میان مردم محلی افزایش می‌دهد، بلکه با دور زدن تحریمهای اقتصادی، منافع اقتصادی ایران را به عنوان بازاری برای صادرات آن تامین می‌کند
تاکنون، رئیسی با مقام‌های موزامبیک، توگو و گینه بیسائو دیدار کرده و از ابتدای ریاست جمهوری خود خواستار توسعه همکاری با آفریقا و شناخت توانمندی‌های مادی و نیروی انسانی آن شده است زیرا کشورهای آفریقایی از ذخایر طبیعی، معدنی و نیروی انسانی غنی و با استعدادی برخوردارند و تهران به دنبال توسعه همه‌جانبه روابط با آفریقا است.
اکثر کشورهای آفریقایی یا توسعه نیافته یا در مرحله توسعه با جمعیت بسیار جوان قرار دارند و این جمعیت به دنبال شغلی هستند که دولت‌هایشان نمی توانند به طور کامل برایشان فراهم کنند، یعنی سرمایه‌گذاری خارجی منبع اصلی فرصت‌های شغلی است. بر همین اساس، سرمایه‌گذاری و مشارکت عمیقتر در آفریقا نه تنها اعتبار و محبوبیت جمهوری اسلامی ایران را در میان مردم محلی افزایش می‌دهد، بلکه با دور زدن تحریمهای اقتصادی، منافع اقتصادی ایران را به عنوان بازاری برای صادرات آن تامین می‌کند.
بر همین اساس، انتظار می رود سیاست ایران در آفریقا حول تلاش برای ترویج اسلام، کشف راه های مبارزه با نفوذ ایالات متحده و یافتن راه های جدید برای تجارت باشد در حالی که کشورهای آفریقایی نیز باید در راستای منافع خود عمل کنند تا از هرگونه افزایش روابط با ایران منتفع شوند. در همین راستا، سیاست کنونی ایران در آفریقا حول تلاش‌ها برای ترویج ایدئولوژی شیعی، کشف راههای مبارزه با ایالات متحده و یافتن فرصت‌های تجاری جدید است در حالی که روابط طرفین به اواخر دهه ۱۹۷۰ برمی گردد، زمانی که به جنبش عدم تعهد (نم) پیوست و سعی کرد خود را به عنوان مدافع مستضعفانی که در آن زمان علیه امپریالیسم غربی می جنگیدند معرفی کند.
با توجه به توانایی ایران در حوزه‌های فناوری، دانش بنیان، خدمات فنی_مهندسی، صنایع دفاعی و بهداشتی، انتقال فناوری و همکاری‌ها در این حوزه می‌تواند هم به نفع ایران و هم کشورهای آفریقایی باشد
در گذشته آفریقا یکی از دغدغه های اصلی سیاست خارجی ایران نبوده است زیرا ورود و تسخیر بازارهای اصلی ایران اروپا و چین جزء دغدغه های اصلی ایران بوده اند. بنابراین، سیاست‌ها و فعالیت‌های آفریقا محور حاشیه‌ای بوده و در بهترین حالت بخشی از یک طرح بزرگ‌تر بودند تا به ایالات متحده نشان دهند که ایران همچنان می‌تواند در مواجهه با تحریمهای فلج‌کننده عمل کند.
اما، همین تحریم ها آغاز گرایش تجاری ایران به آفریقا برای جستجوی گزینه های تجاری جدید برای کاهش برخی از اثرات تحریم های شدید بود. این امر باعث شد تا اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهور وقت ایران، در سال ۱۹۹۱ به سنگال سفر کند تا روابط دیپلماتیک و تجاری را برقرار کند. پس از آن، سید محمد خاتمی، رئیس‌جمهور وقت نیز سفری به آفریقای جنوبی را در سال ۱۹۹۸ آغاز کرد تا راههای تجارت را بررسی کند، کشوری که ایران اکنون روابط قابل‌توجهی با آن دارد.
به گفته مسعود کمالی اردکانی، مدیرکل سابق توسعه تجارت ایران، در حالی که سفرهای رهبران ایران پراکنده بوده و نتایج تجاری لازم را به همراه نداشته است، تجارت ایران با آفریقا در سال ۱۸-۲۰۱۷ به بالاترین حد خود در حدود ۱.۲ میلیارد دلار رسید. این امر موجب شد تا ایران به دنبال رویکرد احیاتری برای تجارت با آفریقا بگردد.
سایر اشکال حمایت از این قاره از طریق کمک های توسعه ای قابل توجه بوده است. به عنوان مثال، در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد، ایران با امضای یادداشت تفاهم برای تأمین ۱.۵ میلیون دلار برای حمایت از زیرساخت های بهداشتی کشور، از غنا حمایت کرد. ایران همچنین از جمعیت هلال احمر ایران به عنوان وسیله ای برای کمک های توسعه استفاده کرده است. در سال ۲۰۱۷ نیز، محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه وقت، افتتاح بیمارستانی در اوگاندا را جشن گرفت که بخشی از آن توسط ایران تامین می شد.
تنها به این دلیل که برجام در حال حاضر به بن بست رسیده است، ایران به دنبال سرمایه گذاری در افریقا نیست؛ بلکه ، برخی از کارشناسان معتقدند که حتی اگر برجام احیا و تحریم‌ها رفع شوند، ایران از توسعه روابط با آفریقا متنفع خواهد شد، همانطور که آفریقا نیز سود خواهد برد
از طرفی، آفریقا در بعضی حوزه‌ها مانند معدن با تامین سنگ آهن و بوکسیت، در حوزه صنعت خودرو به عنوان بازار ایران و یا در کشاورزی از طریق کشت فراسرزمینی و تولید کننده نهادهای دامی می‌تواند نیازمندی‌های ایران را تامین کند. ایران همچنین می تواند در حوزه‌های همچون معدن، کشاورزی و دامپروری، شیلات و صنایع و توریسم و کشت فرا سرزمینی و صادرات میوه‌های استوایی به مبادلات تجاری با کشورهای افریقایی بپردازد.
بر همین اساس می توان گفت که قاره آفریقا سرشار از فرصتهایی است که می‌تواند به ایران کمک کند تا نفوذ خود را در سطح منطقه‌ای و جهانی(حمایت از ایران در سازمان ملل و سایر سازمان‌های منطقه‌ای و بین المللی) گسترش داده و همچنین بازارهای جایگزین و فرصت های تجاری را برای خود فراهم کند.
بنابراین، تنها به این دلیل که برجام در حال حاضر به بن بست رسیده است، ایران به دنبال سرمایه گذاری در افریقا نیست؛ بلکه ، برخی از کارشناسان معتقدند که حتی اگر برجام احیا و تحریم‌ها رفع شوند، ایران از توسعه روابط با آفریقا متنفع خواهد شد، همانطور که آفریقا نیز سود خواهد برد؛ زیرا افریقا دارای بازارهای بکری است که به تکنولوژی و فناوری‌های نوین نیاز دارد. با توجه به توانایی ایران در حوزه‌های فناوری، دانش بنیان، خدمات فنی_مهندسی، صنایع دفاعی و بهداشتی، انتقال فناوری و همکاری‌ها در این حوزه می‌تواند هم به نفع ایران و هم کشورهای آفریقایی باشد.
بنابراین، می توان گفت که سیاست گسترش حضور ایران در قاره آفریقا مبتنی بر کشف راههای مقابله با تحریمهای ایالات متحده و جستجوی فرصت‌های تجاری جدید است.
نظر شما