اتحاد جنوب_جنوب؛ نقش مهم ایران و ونزوئلا در دور زدن تحریم ها| همکاری نفتی؛ اولویت سند همکاری بلندمدت

تهمینه غمخوار؛ بازار: نیکلاس مادورو، رئیس‌جمهور ونزوئلا، در ماه ژوئیه در سال جاری یک سفر اروپایی_آسیایی به خاورمیانه از جمله ترکیه، الجزایر، کویت و قطر را آغاز کرد در حالی که مهم ترین توقف او ایران بود. در آن سفر، او یک برنامه همکاری ۲۰ ساله را با ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران امضا کرد که نماد دوستی ناگسستنی میان آنها بود.

این توافق همچنین نشان دهنده راهبرد قطعنامه بولیواری برای تداوم خود با انقلاب اسلامی است؛ در حالی که برای چند دهه، ایران یک گسترش روابط بین المللی را آغاز کرده و مقصد اصلی آن آمریکای لاتین است. به این ترتیب، مادورو قصد دارد سیاست خارجی ایالات متحده در قبال ونزوئلا را مدیریت کند که در معرض تغییرات سیاسی داخلی است. او در برابر دولت تندرو جمهوری خواه مانند دولت ترامپ مقاومت کرد و در حال مذاکره با دولت فعلی دموکراتها برای کاهش تحریم ها و در عین حال ایجاد پناهگاه امن برای منافع ایران در ونزوئلا است.

در همین راستا، این گزارش زمینه این رابطه، ماهیت این توافقنامه و پیامدهای ژئوپلیتیکی را مورد بررسی قرار می دهد.

زمینه روابط ونزوئلا و ایران

در حالی که روابط ونزوئلا و ایران در دهه ۱۹۶۰ محدود به دیپلماسی اوپک، سیاست های قیمت گذاری و حجم تولید بود، به تدریج عمیق تر و سیاسی تر شد. بر همین اساس، این روابط با تشکیل انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹ و قطع روابط دیپلماتیک ایران و آمریکا و به دنبال آن انقلاب بولیواری در ونزوئلا (۱۹۹۹) و ظهور هوگو چاوز شکل جدی به خود گرفت. حتی اگر این فرآیندهای انقلابی در منشأ و ماهیت متفاوت باشند، هر دو با دیدگاه مشترک علیه مداخله گرایی، جهانی شدن، نئولیبرالیسم، امپریالیسم و استعمار ایدئولوژیک هستند و این قرابت موجب شده تا تفاوت های فرهنگی، زبانی، مذهبی و فاصله جغرافیایی قابل توجه بین دو کشور مد نظر نباشد و دو کشور در جهت گسترش مناسبات دوجانبه تلاش کنند.

ایران و ونزوئلا روایتی ناسیونالیستی مبتنی بر رویارویی همیشگی با دشمنان خارجی مشترک، یعنی «یکجانبه‌گرایی آمریکا»، متحد آن اسرائیل و شرکت‌های چندملیتی غربی را دنبال می‌کنند که متهم به حمایت از کودتا در کشورهای تولیدکننده نفت هستند. در این جهان بینی، «مقاومت» در برابر ایالات متحده و شرکای آن مستلزم تقویت همکاری چندقطبی، جنوب_جنوب، به ویژه در میان کشورهایی مانند کوبا کاسترو و متحدان ونزوئلا (نیکاراگوئه اورتگا، اکوادور کورئا، و بولیوی مورالس) است که برنامه ضدآمریکایی دارند.

در سال ۲۰۰۵، محمد خاتمی، رئیس جمهور وقت ایران و هوگو چاوز، رئیس جمهور ونزوئلا، همکاری در بخش های پتروشیمی، معدن، زمین شناسی و کشتیرانی را آغاز کردند. پس از آن، روسای جمهور ایران، احمدی نژاد و چاوز بیش از ۲۷۰ قرارداد همکاری دو ملیتی از جمله انرژی را با پروژه های مشترک بین شرکت نفت دولتی ونزوئلا و همتای ایرانی آن، پتروپارس امضا کردند.

تامین مالی یکی دیگر از زمینه های مهم همکاری بود. این موضوع شامل ایجاد یک بانک توسعه دو ملیتی، علاوه بر بانک توسعه بین‌المللی/بانک توسعه بین المللی (IDB) در ونزوئلا، با سرمایه کامل ایرانی، مرتبط با بانک توسعه صادرات ایران (EDBI) بود. این مؤسسات دو ملیتی اجازه می‌دادند تا عملیات تجاری و مالی ممنوع شده توسط تحریم‌های سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا علیه ایران انجام شوند.

قراردادها همچنین شامل همکاری در صنعت، کشاورزی، فولادسازی، داروسازی، علم و فناوری و ارائه کمک‌های فنی به ونزوئلا در دفاع، اطلاعات و امنیت بود. در حالی که نتایج پروژه های مختلف از نقطه نظر اقتصادی محدود یا مبهم بوده است، اما همبستگی سیاسی به طور تصاعدی رشد کرده است.

در سال ۲۰۰۷، زمانی که آمریکا تهدید کرد که نفت ایران را تحریم خواهد کرد، چاوز نفت را به ایران فرستاد و پس از آن در سال ۲۰۰۸، دو کشور توافقنامه همکاری در زمینه انرژی را امضا کردند. در سال ۲۰۰۹ نیز، چاوز روابط دیپلماتیک خود را با اسرائیل قطع کرد.

ایران نیز در سال ۲۰۱۳ با اعلام یک روز عزای عمومی درگذشت چاوز را تسلیت گفت. پس از آن، جانشین چاوز، نیکلاس مادورو و رئیس جمهور وقت ایران، حسن روحانی، روابط را در دوران پرآشوب‌تر حفظ کردند. پس از انتخابات جنجالی ریاست جمهوری ونزوئلا در سال ۲۰۱۸، تنها ایران، بولیوی، ترکیه، بلاروس، تشکیلات خودگردان فلسطین و چین از مادورو حمایت کردند.

علاوه بر این، اکثر کشورهای قاره آمریکا از جمله ایالات متحده، گواتمالا، پاراگوئه، کلمبیا، شیلی و برزیل روابط دیپلماتیک خود را با ونزوئلا قطع کردند. بر همین اساس، اتحاد ونزوئلا با ایران سودآور شد، به‌ویژه زمانی که تولید نفت ونزوئلا به دلیل اثرات تحریم‌های آمریکا به پایین‌ترین سطح تاریخی خود رسید.

ظرفیت ناکافی پالایش این کشور برای تولید بنزین منجر به کمبود سوخت قابل پیش بینی شد. در غیاب هرگونه امکان دریافت سوخت از شرکت های خارجی به دلیل تحریم ها، مادورو ابتکار ایران را در ماه می ۲۰۲۰ برای ارسال شش محموله بنزین به ونزوئلا به عنوان یک نجات حماسی و قهرمانانه دید.

همچنین ثابت کرد که می‌توان تهدید رئیس‌جمهور سابق امریکا دونالد ترامپ مبنی بر مجازات هر بازیگری که با بخش نفت در هر دو کشور سر و کار دارد، را نادیده گرفت. در سال ۲۰۲۱، ایران همچنین، محموله ای از واکسن های کووید-۱۹ را به ونزوئلا ارسال کرد.

ماهیت توافق ۲۰ ساله ایران و ونزوئلا

توافقنامه همکاری راهبردی شامل انرژی، نفت و پتروشیمی، کمک های فنی برای تعمیر پالایشگاه های ونزوئلا (محرومیت از قطعات یدکی به دلیل تحریم های آمریکا) و خدمات فنی و مهندسی است در حالی که البته همکاری نفتی مهمترین مقوله این سند همکاری است. اولویت دیگر امنیت غذایی و تجارت است که برای ونزوئلا ضروری است در حالی که نرخ فقر شدید آن در حال حاضر حدود ۷۸ درصد جمعیت آن است.

این کشور آمریکای جنوبی بر روی زمین های حاصلخیز وسیع و آب فراوان حساب می کند و قصد دارد دانش شرکت های ایرانی در زمینه بیوتکنولوژی و نانو را کسب کند. ونزوئلا همچنین قصد دارد تا تولیدات کشاورزی خود را برای مصرف داخلی تقویت کند و به عنوان صادرکننده مواد غذایی به ایران و خاورمیانه در نظر گرفته شود. در این میان، ایران نیز علاقه مند به افزایش صادرات محصولات تولیدی خود با یارانه دولت مادورو به هایپرمارکت های ایرانی در کاراکاس است.

همچنین، طرح افتتاح پروازهای مستقیم بین کاراکاس و تهران در ۱۸ ژوئیه برای رونق گردشگری و تجارت در نظر گرفته شد در حالی که انتظار می‌رود همکاری‌ها در بخش پارک‌های فرهنگ و فناوری افزایش یابد. تقویت مدل تهاتر در افزایش مناسبات تجاری فی‌مابین، هدف گذاری ۱۰ میلیارد دلاری برای حجم روابط دو کشور، اعزام دانشجویان و متخصصین ونزوئلایی جهت دوره های آموزشی در ایران، لزوم افزایش صادرات خدمات هایتک به ونزوئلا و همچنین لزوم برگزاری هرچه سریعتر کمیسیون مشترک اقتصادی دو کشور نیز در توسعه روابط دو کشور موثر است.

در خصوص همکاری های دفاعی و مالی جزئیات کمتری ارائه شده است، زیرا همانطور که رئیس جمهور مادورو اعلام کرده هر دو کشور باید در سکوت عمل کنند، زیرا در جنگ تحریمی به سر می برند.

کمک متقابل قوی در مواقع ضروری ممکن است به همان اندازه که نتیجه قابل پیش‌بینی تحریم‌های «فشار حداکثری» رئیس‌جمهور سابق آمریکا و استراتژی انزوای اقتصادی بر هر دو کشور باشد، ناخواسته تلقی شود. به جای تضعیف مهلک آنها یا مجبور کردن آنها به ارائه امتیاز، در نهایت مشکلات اقتصادی را بر شهروندان ونزوئلا و ایرانی افزایش داده است.

در سطح بین المللی، برای ایجاد اتحادهای جنوب_جنوب در داخل و خارج از مناطق مربوطه خود، ایران و ونزوئلا در دور زدن تحریم های ایالات متحده منافع مشترکی دارند. در شرایط کنونی با وجود جنگ روسیه و اوکراین و بحران‌های بین‌المللی غذا و انرژی، دولت بایدن تلاش می‌کند تنش‌ها را با ونزوئلا برای تحریک تولید نفت و ایران به منظور دستیابی به توافق هسته‌ای جدید کاهش دهد در حالی که نمایش همبستگی سیاسی متقابل مادورو و رئیسی از طریق توافق ممکن است اهرم فشار آنها را در مذاکرات جداگانه با ایالات متحده افزایش دهد.

بر همین اساس، منافع متقابل اساسی برای هر دو کشور سیاسی است در حالی که البته دو کشور به گسترش مناسبات تجاری نیز توجه دارند. مادورو با عبارات بزرگ خود شراکت کشورش با ایران را ستایش می کند و آن را تولد نظم جهانی جدید فراتر از «هژمونیسم سیاسی_نظامی_اقتصادی استعماری ایالات متحده_اتحادیه اروپا» توصیف می کند، جایی که ایران و ونزوئلا به یک نقطه مرجع برای سایر کشورها تبدیل می شوند.

آنچه ایران از ونزوئلا دریافت می کند .....

تحت تحریم‌ها، ایران که با بحران اقتصادی و تأثیرات شدید آب و هوایی دست و پنجه نرم می‌کند، در حال تقویت روابط استراتژیک خود در آسیا، با روسیه و چین است. در آمریکای لاتین نیز بر دو نوع شریک حساب می کند: سیاسی و اقتصادی یعنی هم اکنون که دو کشور تحریم هستند که این موضوع می تواند به گسترش روابط دو کشور در زمینه های سیاسی و اقتصادی کمک شایانی کند.

ونزوئلا، کوبا و نیکاراگوئه در مقایسه با بزرگترین تولیدکنندگان مواد غذایی آمریکای لاتین، برزیل و آرژانتین، کلمبیا، مکزیک و شیلی، شرکای تجاری کوچکی برای ایران به شمار می روند. با این حال، این سه کشور از نظر استراتژیک در جهت افزایش قدرت نرم جهانی ایران و دستیابی به اهداف آن اهمیت دارند. از جمله هدف ایران استفاده از موسسات مالی دو ملیتی برای دور زدن تحریم های اقتصادی است.

ایران در حال سرمایه گذاری در ساخت و مدیریت معادن سیمان و طلا در مناطق دارای ذخایر اورانیوم است. به طور همزمان، ایران قصد دارد تا تعداد متحدان جهانی خود را که مایل به حمایت از برنامه غنی‌سازی اورانیوم مناسب و درست خود هستند، افزایش دهد.

با توجه به اینکه، به خطر انداختن نفوذ آمریکا در خاورمیانه و آمریکای لاتین بخشی از استراتژی ایران برای بقای سیاسی است، تحکیم روابط با متحدانی مانند ونزوئلا برای کاهش فاصله جغرافیایی از ایالات متحده حیاتی است. از طریق حمایت مادورو، ایران قصد دارد تا به گسترش روابط اقتصادی و تجاری با این کشور امریکای لاتین بپردازد. ونزوئلا به کالاهای واسطه‌ای از جمله لوازم الکترونیک، لوازم خانگی، مواد پتروشیمی، مواد اولیه، کشاورزی، کود، دارو و تجهیزات پزشکی نیاز دارد که ایران می تواند صادر کننده باشد.

علاوه بر آن، ونزوئلا نزدیک به ۳۰ میلیون هکتار زمین حاصلخیز کشاورزی بکر دارد که زیرکشت نرفته است. برای استفاده از این منبع نیاز به بذر و ادوات کشاورزی مناسب است که این تجهیزات نیز در اختیار ایران است.

زمانی که دو کشور تحت تحریم قرار دارند و با هدفی مشترک به گسترش روابط در تمامی ابعاد می پردازند، مسلما از مزایای اقتصادی یکدیگر نیز می توانند بهره مند شوند؛ در حالی که ایران و ونزوئلا بازیگران مهمی در بازار جهانی نفت و تعیین کننده قیمتهای نهایی هستند. با این که از زمان تاسیس اوپک تا امروز ونزوئلا از بازیگران اصلی و مهم اوپک است، اما حذف ونزوئلا از عرصه نفتی یا همین طور ایران از بازار نفتی مشکلاتی را برای دو کشور ایجاد کرده است.

بر همین اساس؛ دو کشور تلاش خود را برای دور زدن و خنثی کردن تحریم ها از طریق توسعه مناسبات دوجانبه به کار گرفته اند.