بازار؛گروه بین الملل: ایران و روسیه از زمان انقلاب ایران در سال ۱۹۷۹ و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۸۹، بر سر منافع مشترک همکاری کرده اند. هر دو کشور مخالف ایالات متحده و نظم بین‌المللی لیبرال هستند و برای حمایت از متحدان خود از جمله سوریه با یکدیگر همکاری و مشارکت داشته اند. اما حمله روسیه به اوکراین پیچیدگی های جدیدی را در روابط دوجانبه ایجاد کرده است؛ این صحبتها گزیده ای از مصاحبه «هنری روم» معاون رئیس تحقیقات گروه اوراسیا است که در سایت «مؤسسه صلح ایالات متحده» منتشر شده است. خلاصه این گفتگو در ادامه آمده است:
* وضعیت روابط تهران و مسکو در سال ۲۰۲۲ چگونه است؟ حمله روسیه به اوکراین چگونه روابط دیپلماتیک آنها را تغییر داده است؟
روابط ایران و روسیه به طور کلی مثبت است، اما جنگ اوکراین ظن دیرینه ایران را نسبت به نیات روسیه تشدید کرده است. روسای جمهور روسیه و ایران در نیمه اول سال ۲۰۲۲ دو بار با یکدیگر دیدار کردند که سومین دیدار آن در اواسط ژوئیه برنامه ریزی شد. بر همین اساس، دو کشور چندین توافق نامه برای تقویت روابط امضا کرده اند.
مقامات ایرانی، از جمله آیت الله علی خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی، خواستار پایان دادن به جنگ اوکراین شده‌اند، اما ادعای مسکو مبنی بر این است که ناتو و ایالات متحده مسئول این درگیری هستند و این موضوع را تکرار کرده است. در همین راستا، ایران ممکن است از تلاش های جنگی روسیه بیشتر به صورت لفاظی حمایت کند. کاخ سفید در ماه ژوئیه اعلام کرد که تهران در حال آماده شدن برای ارائه بیش از صدها هواپیمای بدون سرنشین به روسیه است. این جنگ همچنین رویکرد مسکو را نسبت به مذاکرات با هدف احیای توافق هسته ای ۲۰۱۵ تغییر داده است.
روسیه تا حد زیادی بازیگر سازنده ای در دیپلماسی بین ایران و شش قدرت بزرگ جهان به ویژه در حصول اطمینان از ادامه همکاری تهران با بازرسان بین المللی هسته ای و سوق دادن توافق به سمت خط پایان بوده است. اما در مارس ۲۰۲۲، در حالی که مذاکرات نزدیک به پایان به نظر می رسید، روسیه خواستار تضمین این موضوع بود که تحریم های غرب علیه روسیه که به دلیل حمله به اوکراین اعمال شده بود، به تجارت، سرمایه گذاری و همکاری نظامی این کشور با ایران آسیبی نمی رساند.
مسکو به سرعت از این موضع عقب نشینی کرد، اما به نظر می رسید که این مداخله حرکت دیپلماتیک را مختل کند.
* در سال ۲۰۲۱، ایران و روسیه جزء ۱۰ تولیدکننده برتر نفت و گاز طبیعی جهان بودند. آیا این دو کشور برای بازارهای جهانی انرژی همکاری می کنند یا در حال رقابت هستند؟
ایران و روسیه سابقه همکاری ضعیفی در توسعه بخش انرژی تهران دارند. اما تهاجم روسیه به اوکراین و تحریم‌های غرب بر انرژی روسیه، روابط را به سمت رقابت آشکار سوق داده است. این دو کشور در گذشته دارای بازارهای مختلف صادراتی بودند. صادرات نفت ایران تقریباً به طور کامل به چین به دلیل تحریم های ایالات متحده که در سال ۲۰۱۸ دوباره اعمال شد، محدود شده است.
روسیه صادرات به اروپا را در اولویت قرار داده است. در سال ۲۰۲۱، اروپا مقصد بیش از نیمی از صادرات نفت روسیه بود، در حالی که چین کمتر از یک سوم را به خود اختصاص داد. پس از حمله به اوکراین، بسیاری از کشورهای اروپایی برای کاهش وابستگی خود به انرژی روسیه اقدام کردند در حالی که روسیه به دنبال بازارهای جدید از جمله چین بود.
ایران نیز با ذخایر عظیم گاز طبیعی، از نظر تئوری می‌تواند مستقیماً با روسیه برای بازار گاز اروپا رقابت کند. اما از اواسط سال ۲۰۲۲، این کشور فاقد زیرساخت های لازم برای افزایش قابل توجه تولید و صادرات بوده است. ایران سال هاست که به دلیل نگرانی از تحریم های غرب برای جذب سرمایه گذاری خارجی تلاش کرده است.
در همین راستا،جواد اوجی وزیر نفت گفته که بخش گاز طبیعی برای رسیدن به هدف تولید ۱.۴ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی، به ۸۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری نیاز دارد.
* تحریم های غرب علیه روسیه چگونه روابط را تغییر داده است؟
تهاجم روسیه به اوکراین باعث تغییرات قابل توجهی در الگوهای صادرات نفت مسکو شده است. تحت تحریم هایی که فروش به اروپا را محدود می کند، روسیه بیشتر نفت خود را به آسیا منتقل کرده است؛ جایی که مستقیماً با ایران رقابت می کند.
نفت روسیه مزایای متعددی نسبت به نفت خام ایران دارد. مسکو نفت را با تخفیف شدیدی به بازار عرضه کرده که طبق گزارش ها بیش از ۳۰ دلار کمتر از قیمت برنت است، در حالی که ایران در طول تاریخ ۱۰ دلار تخفیف ارائه کرده است.
بازرگانان و پالایشگاه‌ها در حمل و نقل نفت خام ایران در مقایسه با نفت روسیه با خطر تحریم‌های بیشتری روبرو هستند، زیرا این کشور مشمول تحریم‌های ثانویه ایالات متحده نیست. در نهایت، نفت خام اورال روسیه مشابه نفت خام ایران است، اما دارای محتوای گوگرد کمتری است که هزینه پالایش آن را کمتر می کند.
رقابت با روسیه ممکن است میزان درآمد ایران از صادرات نفت خود را محدود کرده باشد، حتی در شرایطی که قیمت ها به بالاترین سطح خود از سال ۲۰۰۸ رسیده است. تعیین دقیق این تأثیر به دلیل نوسانات در بازارهای نفت، ماهیت مخفیانه صادرات و قیمت گذاری ایران و سایر عواملی که بر تقاضا تأثیر می گذارد، مانند کاهش رشد اقتصادی چین، دشوار بوده است.
در ماه می ۲۰۲۲، وبسایت تانکر ترکرز گزارش داد که صادرات نفت خام و میعانات گازی ایران به چین بیش از ۳۵ درصد کاهش یافت و به حدود ۵۰۰ هزار بشکه در روز رسید؛اگرچه صادرات در ژوئن به بیش از ۷۰۰ هزار بشکه در روز بازگشت.
در همین حال، واردات چین از نفت خام روسیه به شدت افزایش یافته است. در ماه می ۲۰۲۲، چین ۵۵ درصد بیشتر از یک سال قبل نفت روسیه وارد کرد. این رقابت می تواند در طول زمان ایجاد شود، به خصوص اگر مذاکرات برای احیای توافق هسته ای ۲۰۱۵ و ایالات متحده تلاش کند فشار اقتصادی بیشتری بر ایران وارد کند.
رقابت ایران و روسیه در سایر زمینه ها نیز تشدید شده است. در می ۲۰۲۲، اتحادیه صادرکنندگان نفت، پتروشیمی و گاز ایران اعلام کرد که تخفیف های روسیه بر بازار منطقه ای گاز مایع نفتی که می تواند برای لوازم خانگی و حمل و نقل استفاده شود، تأثیر می گذارد.
این امر باعث کاهش درآمدهای ایران در کشورهای همسایه مانند افغانستان و پاکستان شد. همچنین، پویایی مشابهی در مورد فولاد نیز پدیدار شد؛ جایی که طبق گزارش‌ها، روسیه تخفیف های شدید و سهم بازار به سرقت رفته را از تولیدکنندگان فولاد ایران در کشورهایی از جمله چین، افغانستان، کره جنوبی و تایلند ارائه کرده است.
* ایران و روسیه تا چه اندازه برای دور زدن تحریم های آمریکا هماهنگ شده اند؟
سال‌ها، ایالات متحده، روسیه و ایران را به همکاری برای دور زدن تحریم‌های واشنگتن علیه تهران متهم کرده است. به عنوان مثال، ایران و روسیه در زمینه صادرات نفت به سوریه که تحت تحریم های آمریکا قرار دارد، همکاری کرده اند.
از زمان حمله به اوکراین، گزارش های مطبوعاتی حاکی از آن است که برخی از ایرانیان چگونگی دور زدن تحریم های مالی و تجاری ایالات متحده را به روس ها آموزش داده اند در حالی که مسکو و تهران متعهد به گسترش همکاری و استفاده از ارزهای ملی در تجارت شده اند.
ایران همچنین ترتیبات مبادله ای مانند مبادله فلزات روسی با قطعات خودرو و توربین های گاز ایران را با هدف دور زدن تحریم های ایالات متحده ارائه کرده است. روسیه و ایران بلندپروازی های خود را مخفی نکرده اند.
سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه در دیدار با همتای ایرانی خود در مارس ۲۰۲۲ گفت: مسکو با تهران همکاری خواهد کرد تا گام‌های عملی که به ما امکان می‌دهد این اقدامات غیرقانونی را دور بزنیم، بردارد.
ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران نیز در ژوئن ۲۰۲۲ در دیدار با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه اظهارات مشابهی را بیان کرد. رئیسی گفت: مبادلات مالی دو کشور باید در چارچوبی مستقل از نظام مالی غرب باشد تا هیچ کشوری نتواند در آن نفوذ کند و به آن فشار بیاورد. اما منافع ملموس برای هر دو طرف هنوز مشخص نبود.
* تجارت دوجانبه برای هر دو کشور تا چه اندازه اهمیت دارد؟ مهمترین صادرات ایران به روسیه و همچنین عمده صادرات روسیه به ایران چیست؟
در بیشتر سه دهه گذشته، تجارت دوجانبه نسبتاً کوچک و عمدتاً به محصولات کشاورزی محدود شده بود. بر اساس گزارش به سازمان توسعه تجارت ایران، ایران در سال ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲، به میزان ۵۶۸ میلیون دلار کالاهای غیرنفتی به روسیه (یازدهمین مقصد صادراتی ایران) صادر کرده ، در حالی که بیش از ۱.۶ میلیارد دلار کالا (پنجمین منبع وارداتی ایران) وارد کرده است که در مجموع بیش از دو میلیارد دلار است.
روسیه در سال ۲۰۲۱ مجموع تجارت بیشتری را گزارش کرد. سرویس گمرک فدرال روسیه صادرات روسیه را ۳.۱ میلیارد دلار و واردات را ۹۷۶ میلیون دلار گزارش کرد که بیش از چهار میلیارد دلار تجارت در سال ۲۰۲۱ است.
بر اساس اطلاعات دقیق سال ۲۰۱۹، عمده صادرات روسیه به ایران شامل دانه های روغنی، ذرت و جو بود، در حالی که صادرات ایران به روسیه عمدتاً میوه، آجیل، خیار، شیر و گوجه فرنگی را شامل می شد. مقامات ایران و روسیه متعهد شده اند که حجم تجارت را در سال های آینده افزایش دهند. رئیس جمهور ایران ابراهیم رئیسی در ژانویه ۲۰۲۲ در سفر به مسکو گفت که هدف او افزایش تجارت به ۱۰ میلیارد دلار در سال است.
در ژوئن ۲۰۲۲، وزیر نفت ایران نیز اعلام کرد که ایران قصد دارد حجم تجارت سالانه خود را در یک سال و نیم آینده به ۴۰ میلیارد دلار برساند. هر دو هدف با توجه به حجم تجارت نسبتاً متوسط، مشکلات اقتصادی در هر دو کشور و این واقعیت که روسیه و ایران کالاهای مشابهی تولید می کنند، غیر واقعی به نظر می رسید.
* ایران و روسیه در سال گذشته ابتکارات متعددی را برای تقویت روابط اقتصادی دوجانبه از طریق چارچوب های منطقه ای اعلام کرده اند. چشم انداز این همکاری چیست؟
مهمترین اقدام، تصویب الحاق ایران به سازمان همکاری شانگهای (SCO)، یک بلوک اقتصادی و امنیتی منطقه‌ای به رهبری چین و روسیه بود. از سال ۲۰۰۸، ایران به دنبال عضویت در سازمان همکاری شانگهای بود که شامل هند، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، تاجیکستان و ازبکستان نیز می شود.
رئیسی در سپتامبر ۲۰۲۱ اولین سفر خارجی خود را به عنوان رئیس جمهور برای شرکت در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در دوشنبه، تاجیکستان انجام داد تا به اتفاق آراء با الحاق ایران موافقت شود (عضویت کامل زمان بیشتری می برد).
با این حال، فراتر از اعتبار، عضویت در این سازمان مزایای عملی محدودی را برای ایران به همراه دارد. علاوه بر این، روسیه و ایران در حال مذاکره برای یک توافقنامه همکاری استراتژیک جدید ۲۰ ساله بودند تا جایگزین معاهده ای شود که در سال ۲۰۰۱ منعقد و چندین بار تمدید شد.
در حالی که بازنگری های پیشنهادی ایران به طور عمومی شناخته نشده، معاهده اصلی، چارچوبی کلی برای همکاری های اقتصادی، سیاسی و امنیتی دوجانبه ارائه کرد. ایران و روسیه همچنین در ماه مه ۲۰۲۲ مجموعه‌ای از توافق‌نامه‌ها را با هدف تسهیل همکاری‌های بانکی و انرژی امضا کردند، هرچند تا ماه ژوئیه ۲۰۲۲ پیشرفت ملموسی اعلام نشده است.
ایران همچنین در ژوئن ۲۰۲۲ برای پیوستن به گروه بریکس که شامل برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی است، درخواست داد که با توجه به تحریم های آمریکا علیه تهران، چشم انداز افزایش همکاری ایران با ساختار مالی بریکس ممکن است، محدود باشد.
* در دوران رئیسی، که در ماه اوت۲۰۲۱ به قدرت رسید، ایران گسترش روابط با کشورهای آسیای مرکزی را که از لحاظ تاریخی در مدار روسیه بوده‌اند، در اولویت قرار داده است. منافع ایران و روسیه در منطقه تا چه اندازه با هم همپوشانی یا واگرایی دارند؟
روسیه و ایران دارای منافع استراتژیک در آسیای مرکزی هستند، مانند مهار خطرات امنیتی در افغانستان، محدود کردن نفوذ ایالات متحده در منطقه و همچنین پیشبرد یکپارچگی اقتصادی منطقه. روسیه و ایران در پروژه‌های بزرگی مانند کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال_جنوب شریک هستند که هدف آن تسریع حمل‌ونقل کالا بین روسیه و هند است و می‌تواند به نفع کشورهای آسیای مرکزی باشد.
ایران همچنین در حال مذاکره برای توافق تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، بلوک اقتصادی مورد حمایت روسیه است.
نظر شما