جایگاه روسیه و چین در سیاست «آسیا محوری» ایران| شانگهای؛ مجمع تقویت تعاملات سه جانبه

تهمینه غمخوار؛ بازار: اکثر مفسران راهبردی، ایران را جزء جدایی ناپذیر گروه روسیه و چین می دانند. در نتیجه خروج آمریکا از توافق هسته ای ایران و برجام در سال ۲۰۱۵، بدون شک روابط ایران با آمریکا شاهد وخامت جدی بوده و نزدیکی تهران با پکن و مسکو افزایش یافته است.

در سال ۲۰۲۱، ایران و چین یک توافقنامه ۲۵ ساله به نام «توافق راهبردی» امضا کردند که به دنبال تقویت روابط اقتصادی، دفاعی و امنیتی بود. این قرارداد در دوره ریاست جمهوری حسن روحانی، رئیس جمهور سابق ایران امضا شد. پس از آن، ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور جدید ایران از آغاز ریاست جمهوری خود، به دنبال تقویت بیشتر روابط با چین بوده و از آن به عنوان سیاست «آسیا محوری» یاد کرده که بر چین تمرکز دارد.

از طرفی، چین با وجود تحریم‌های آمریکا، از ایران نفت می‌خرد. مسکو و تهران نیز به احتمال زیاد در سفر چند روز آینده ولادیمیر پوتین به تهران، توافقنامه مشابهی را همانند توافق ۲۵ ساله تهران و پکن، امضا خواهند کرد در حالی که ابراهیم رئیسی در جریان سفر خود به روسیه در ژانویه ۲۰۲۲ پیش نویس توافقنامه ۲۰ ساله بین روسیه و ایران را ارائه کرد.

ایران از طریق این قرارداد به دنبال تقویت روابط اقتصادی و تجاری است در حالی که سال ۲۰۲۱، تجارت دوجانبه بین مسکو و تهران ۳.۵ میلیارد دلار برآورد شده بود. ایران همچنین به دنبال تقویت روابط اقتصادی با روسیه زیر چتر اتحادیه اقتصادی اوراسیا بوده است.

بر همین اساس، چند نکته را باید در نظر داشت. اول اینکه، قبل از خروج آمریکا از برجام، ایران روابط معقولی با تعدادی از متحدان آمریکا از جمله بریتانیا، آلمان، فرانسه، ژاپن و هند که در واقع به احیای توافق ۲۰۱۵ برجام امیدوار بودند، داشته است، به طوری که آنها می توانند خرید نفت و سایر پیوندهای اقتصادی را احیا کنند.

در فوریه ۲۰۲۲، چند روز پیش از آغاز جنگ اوکراین، رئیس جمهور ایران هنگام سخنرانی در ششمین اجلاس سران کشورهای صادرکننده گاز (GECF) در دوحه، پایتخت قطر، حتی به امکان توانایی ایران برای تامین نفت اروپا اشاره کرده بود. پس از شروع جنگ، ایالات متحده برای احیای توافق ۲۰۱۵ و کاهش برخی تحریم‌ها علیه ایران برای جبران کسری ناشی از تحریم‌های روسیه، اضطرار بیشتری ابراز کرده بود.

کشورهای خریدار نفت از روسیه
در چند ماه اخیر، تهران نسبت به کشورهایی که برای خرید نفت از روسیه با قیمت ارزان‌تر انتخاب شده اند، ابراز رضایت نداشته است. به عنوان مثال، صادرات نفت ایران به چین از ۷۰۰ هزار تا ۹۰۰ هزار بشکه در روز در ماه مارس به ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار در روز کاهش یافته است. در نتیجه، در اوایل ماه جاری، حدود ۳۷ میلیون بشکه نفت ایران در تانکرهای آسیایی در دریا ذخیره شده بود. در اوایل آوریل، ۲۲ میلیون بشکه نفت ایران در انبارهای شناور نزدیک سنگاپور وجود داشت.

برخی از کارشناسان معتقدند که تصمیم چین برای واردات نفت از روسیه و کاهش خرید خود از ایران مهم است، زیرا واردات نفت چین از ایران اقتصاد روسیه را سرپا نگه داشته است. هند و امارات نیز از روسیه نفت می‌خرند. در حالی که تهران از این واقعیت که کشورها از مسکو نفت می خرند خشنود نبوده است، روسیه به دنبال یادگیری مکانیزم هایی برای اجتناب از تحریم ها بوده و مسکو و تهران نیز به دنبال ایجاد روابط اقتصادی و ایجاد شرکت ها، بانک ها و بانک های مشترک بوده اند.

در اینجا لازم است به این نکته اشاره کنیم که روسیه نقش یک واسطه بین ایالات متحده و کشورهای E۳+۱ و ایران را ایفا می کند. حتی پس از شروع بحران اوکراین، روسیه از آمریکا خواسته بود تا اعلام کند که تحریم‌ های اعمال‌ شده بر مسکو تأثیری بر روابط اقتصادی این کشور با ایران نخواهد داشت.

روسیه و ایران به طور مشترک در جنگ سوریه کمکهایی را به دمشق ارائه می کنند و با عقب نشینی نیروهای روسیه، ایران یکی از اصلی ترین بازیگران موثر در سوریه بوده است. روسیه تامین کننده اصلی نفت سوریه قبل از بحران بود و ایران نیز تامین کننده بنزین و سایر سوخت ها به دمشق می باشد.

اوایل ماه جاری، بشار اسد رئیس جمهور سوریه برای تقویت بیشتر روابط با ایران، با همتای ایرانی خود ابراهیم رئیسی و آیت الله خامنه ای رهبر انقلاب اسلامی دیدار کرد در حالی که این دومین سفر او به ایران پس از آغاز جنگ سوریه در سال ۲۰۱۱ بود.

در نتیجه بحران اوکراین، یک تغییر چشمگیر در چشم‌انداز ژئوپلیتیک جهانی رخ داده و ملاحظات اقتصادی نیز کشورها را وادار می‌کند تا روابط خود را با سایر کشورها از نو تنظیم کنند. در حالی که شکی نیست که همگرایی های متعددی بین ایران، روسیه و چین وجود دارد، اما هر کدام در نهایت منافع ملی خود را ارجحیت می دهند.

عامل روسیه در روابط چین و ایران
عامل روسیه در روابط چین و ایران نتیجه روابط مسکو با پکن و تهران بوده است که هرکدام نقش‌های متمایز، هر چند گاهی متداخل را در سیاست خارجی روسیه دارند. در حالی که مسائل اقتصادی در تحول روابط چین و ایران بسیار مهم بوده است، روابط روسیه و ایران با همگرایی نگرانی‌ های امنیتی با تأکید بر مسائل منطقه‌ای از دریای خزر گرفته تا افغانستان انجام شده است.

همگرایی‌های روسیه، چین و ایران در جهت ایجاد نظم بین الملل، در تلاش‌ های جمعی برای به چالش کشیدن اساس هنجارها و رویه‌ های ظاهراً لیبرال تحقق یافته است. تعامل ایران با سازمان همکاری شانگهای که یک مجمع چندجانبه برای تعامل سه جانبه بین روسیه، چین و ایران فراهم کرده و تقویت حاکمیت سازمان توسط پکن و مسکو به منظور ایجاد ثبات در آن، همگی نشانگر همگرایی های این سه کشور است.

در همین راستا، از نقش ایران در تلاش‌های روسیه برای پیوند اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) و کریدور حمل‌ و نقل بین‌ المللی شمال-جنوب (INSTC) با طرح‌ های یک کمربند_یک جاده چین (BRI) و همچنین تلاش‌ های گسترده‌ تر برای حمایت از دلارزدایی نباید غافل شد در حقیقت، علاوه بر یکپارچگی اقتصادی و اتصال حمل و نقل، روسیه، چین و ایران در حمایت از تلاش‌های گسترده‌تر برای دلارزدایی مشارکت داشته‌اند.

در حالی که چین، روسیه و ایران با نظم جهانی به رهبری ایالات متحده مخالف هستند، دو قدرت روسیه و چین به دلیل تمایل به ترویج ایده‌ های مربوط به نظم جهانی از اهمیت ویژه‌ ای برای سیاست خارجی ایران برخوردار بوده‌اند.

بر همین اساس، ایران به دلیل ماهیت موقعیت جغرافیایی و پتانسیل اقتصادی خود جایگاه برجسته ای در تلاش های روسیه و چین برای تقویت ارتباط منطقه ای به خود اختصاص داده که در همین راستا، روسیه نیز بر پتانسیل جمهوری اسلامی برای ایفای نقش محوری به عنوان پل جغرافیایی که اروپا و اوراسیا را به خاورمیانه و آسیای جنوبی متصل می کند و در نتیجه فرصت ها را برای تجارت بین قاره ای گسترش می دهد، تاکید کرده است.