توحید ورستان؛ بازار: در ماه‌های اخیر شاهد رفت و آمد مقامات آسیای میانه به تهران بودیم که مسائل اقتصادی و به ویژه ترانزیت نقش کانونی در این مذاکرات داشته است. در آخرین مورد نیز قرار است که محمدباقر قالیباف، رییس مجلس ایران، در رأس یک هیئت پارلمانی و با دعوت همتای ازبکستانی به این کشور سفر کند که نشان‌دهنده اهمیت ارتقای روابط پارلمانی با کشورهای حوزه آسیای میانه است. دیدار با رؤسای مجالس ازبکستان و گفتگو با تجار و بازرگانان و نیز بازدید از برخی ظرفیت‌های فرهنگی برای ارتقای روابط دو کشور از جمله برنامه‌های رئیس مجلس و هیئت همراه در ازبکستان است.
تحکیم پیوند ایران و آسیای میانه
ایران دارای پیوندهای تاریخی و اقتصادی محکم با آسیای میانه است که پایه‌ای نیرومند برای ایجاد روابط با یکدیگر را فراهم می‌کند. امپراتوری‌های ایرانی به سراسر آسیای میانه رسیدند و میراث فرهنگی و زبانی از خود بر جای گذاشتند که در تاجیکستان و در شهرهای سمرقند و بخارای ازبکستان هنوز برجای مانده است. بخارا در ازبکستان کنونی به عنوان مرکز تاریخی فرهنگ و ادبیات فارسی تلقی می‌شود و فارسی هنوز بعنوان زبان ادبیات، علم و دیپلماسی در آسیای میانه حضور دارد.
دیپلمات‌های هر دو طرف بر شباهت فرهنگی آنها به عنوان زمینه مشترک برای تقویت همکاری‌ها تأکید می‌کنند. تلاش ایران برای حفظ روابط خوب با کشورهای آسیای میانه اغلب از سوی برخی کشورهای منطقه که ایران را به تلاش برای نفوذ بیش از حد متهم می‌کنند، به خوبی درک نمی‌شود. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، ایران به آغاز روابط فرهنگی با کشورهای آسیای میانه برای پیشبرد فرصت‌های خود پرداخت. اولین تفاهم‌نامه در زمینه گسترش روابط فرهنگی بین ترکمنستان و ایران در سال ۱۹۹۳ به امضا رسید.
نوروز در آسیای میانه به شدت جشن گرفته می‌شود و تلاش شد تا نوروز به عنوان راهی برای توسعه همکاری‌ها باشد. در فوریه ۲۰۱۰، ایران اولین جشن بین المللی نوروز را برگزار کرد که با حضور قربانقلی بردی محمداف رئیس جمهور و روسای جمهور تاجیکستان، افغانستان و ایران برگزار شد. همچنین اولین تفاهم نامه‌های همکاری فرهنگی ایران با قزاقستان در سال ۱۹۹۶ به امضا رسید.
ویژگی محصور در خشکی کشورهای آسیای میانه، ساخت پروژه‌های اتصالی مانند مسیرهای حمل و نقل، خطوط لوله و شبکه‌های برق را برای ایران آسان‌تر می‌کند تا زیرساخت‌های خود را با آسیای مرکزی پیوند دهد و این پروژه‌های ارتباطی به ایران کمک می‌کند تا کنترل بیشتری بر منابع انرژی آسیای میانه داشته باشد. در واقع، ایران دروازه ورود به بازارهای بین المللی برای کشورهای این منطقه است.
در این میان، نقش یک سازمان منطقه‌ای سهم بسزایی در توسعه روابط دوجانبه دارد. سازمان همکاری اقتصادی (ECO) یکی از این موارد است. اکو یک گروه منطقه‌ای بزرگ بوده که ایران نیز یکی از اعضای آن است. این سازمان منطقه‌ای بین دولتی متشکل از پاکستان، ایران، ترکیه، افغانستان، آذربایجان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان است و پتانسیل افزایش همکاری در زمینه آزادسازی تجارت، انرژی، مسائل مهاجرت و مسائل امنیتی را دارد.
همچنین سازمان همکاری دریای خزر (کاسکو) که یک طرح چندجانبه بین دولتی است، تشکیل شد. سپس در مهرماه سال ۹۲ با تشکیل ۶ کمیته با مسئولیت وضعیت حقوقی خزر، حفاظت از محیط زیست، حفاظت و بهره برداری از منابع زیستی، کشتیرانی و بنادر و تحقیقات دریایی موافقت شد.
تاجیکستان و ایران
روابط تاجیکستان و ایران یک رابطه پر فراز و نشیب بوده که در برخی از مراحل روابط گرم و گاها سردی میان روابط حاکم بوده است. هر دو کشور به زبان‌های مشابهی صحبت می‌کنند و فرهنگ‌های مشابهی دارند تا جایی که آن را به زمینه مشترکی برای همکاری تبدیل می‌کند. در دوران جنگ داخلی تاجیکستان، روابط دو کشور به سردی گرایید. ایران و تاجیکستان همکاری‌ها و پروژه‌های فرهنگی و علمی متقابل خود را افزایش داده‌اند که بیشتر این فعالیت‌ها در تاجیکستان انجام می‌شود.
اما این بار اوضاع فرق می‌کند و دو کشور یک کارخانه تولید پهپاد در تاجیکستان افتتاح کرده‌اند که پهپادهای ابابیل-۲ ساخت ایران را تولید می‌کند. به نظر می‌رسد این توسعه واکنش دوشنبه به خرید هواپیماهای بدون سرنشین Bayraktar ساخت ترکیه توسط قرقیزستان در سال گذشته باشد.
اخیرا نیز امامعلی رحمان، رییس جمهور تاجیکستان، در تهران با رهبر ایران و رئیس جمهور دیدار کرد و توافقنامه‌های همکاری توسط هر دو رئیس جمهور امضا شد که حوزه‌های مختلفی از جمله تجارت، انرژی و حمل و نقل را پوشش می‌دهد. اما مهمترین جنبه مربوط به مسائل امنیتی و به طور مشخص‌تر به افغانستان است. رئیس جمهور ایران در دیدار با رحمان نگرانی از بی‌ثباتی در افغانستان و مبارزه با افراط گرایی، تروریسم و جرایم سازمان یافته را از دغدغه‌های مشترک ایران و تاجیکستان برشمرد. وی تصریح کرد: دو کشور در این مورد که حضور بیگانگان در منطقه هرگز امنیت ساز نبوده و نخواهد بود، نظر مشترک دارند.
قزاقستان و ایران
پس از فروپاشی شوروی، ایران علاقه و پایگاه جدیدی برای سرمایه گذاری خارجی پیدا کرد. قزاقستان در شرایط جغرافیایی که دسترسی به آبهای آزاد ندارد، ایران را شریکی می‌داند که می‌توانست با آن رابطه برقرار کند، چون راهی برای بازار بین‌المللی فراهم می‌کرد و دسترسی به بازارها از طریق ایران انجام می‌شد.
ایران کشوری است که از نظر استراتژیک در نقشه جهان قرار دارد و یکی از مهم ترین کشورهای غرب آسیا است. ایران کنترل تنگه هرمز، گلوگاه نفت در جهان را در اختیار دارد و خاورمیانه را به آسیای مرکزی و جنوبی متصل می‌کند. این کشور سرشار از نفت و گاز طبیعی و همچنین پرجمعیت ترین کشور منطقه است و پایگاه صنعتی قابل توجهی دارد. ایران تنها کشوری است که امکانات ویژه‌ای برای انتقال انرژی از آسیای میانه به خلیج فارس و دریای عمان دارد.
به همین ترتیب، قزاقستان نیز موقعیت ژئواستراتژیک بسیار مهمی دارد و تنها کشور آسیای میانه است که با دو کشور بزرگ روسیه و چین مرز مشترک دارد و دریای خزر را در مرزهای غربی خود دارد. این کشور همچنین دارای منابع ارزشمند مس، روی، نقره، طلا، منگنز، سرب، نیکل، فسفات و اورانیوم است. همچنین این کشور رتبه اول ذخایر گاز در آسیای مرکزی را دارد، میدان نفتی کاشاگان در قزاقستان یکی از بزرگترین میدان‌های نفتی شناخته شده خارج از خاورمیانه و پنجمین میدان نفتی بزرگ جهان است.
قاسم ژورمات توکایف، رئیس جمهور قزاقستان در ۱۹ ژوئن وارد ایران شد. او سومین رئیس کشور آسیای مرکزی است که در کمتر از یک ماه از این کشور بازدید می‌کند. این سفر تنها سفر یک مقام عالی رتبه قزاقستان در سال ۲۰۲۲ نبود چون وزیر بازرگانی قزاقستان در ماه فوریه به پایتخت ایران سفر کرده بود. توکایف و رئیسی به طور مجازی از تهران در مراسم راه اندازی اولین قطار کانتینری از قزاقستان به ترکیه از طریق ترکمنستان و ایران شرکت کردند.
در زمانی که روسیه تحت تحریم قرار گرفته است، قزاقستان به خوبی به دنبال تنوع بخشیدن به مسیرهای تجاری خود است. و ایران، از طریق ترکمنستان، یکی از گزینه‌های جایگزین است. قطارهایی که از این خط آهن استفاده می‌کنند می‌توانند بیش از ۶۰۰۰ کیلومتر را که قزاقستان و ترکیه را از هم جدا می‌کند در ۱۲ روز طی کنند. گام بعدی اضافه کردن چین به این کریدور خواهد بود و انتظار می‌رود قطاری این مسیر را در ماه آینده تکمیل کند. با این حال، با توجه به اینکه اتصال ریلی قزاقستان-ترکمنستان-ایران که از سال ۲۰۱۴ شروع به کار کرده است، این یک پروژه کاملاً جدید نیست. با این حال، اکنون اهمیت بیشتری پیدا کرده است.
قزاقستان علاوه بر اتصال راه آهن به ترکیه، مدتی است که به شهرهای بندری ایران، بندرعباس و چابهار نگاه ویژه دارد. برای مورد نخست در سال ۲۰۱۸ یک کنسولگری افتتاح کرد و به دومی که کلید تجارت هند با آسیای مرکزی است علاقه نشان داده است.
ازبکستان و ایران
روابط بین این دو کشور یکی از پیچیده ترین و دشوارترین روابط است چون ازبکستان روابط نزدیکی با آمریکا دارد و ایران همواره محل تضاد در نزد آمریکا بوده است. تجارت غیرنفتی ایران با ازبکستان نیز در حال توسعه و رشد مثبت است. ازبکستان بیست و یکمین شریک تجاری بزرگ ایران بوده و در سال ۲۰۱۹، کمال خرازی فرستاده ویژه ایران برای گفتگوهای دوجانبه از پایتخت ازبکستان بازدید کرد تا در مورد ساخت خط آهن بین شهرهای مزار شریف و هرات افغانستان و همچنین سایر جنبه‌های پروژه چابهار بحث و تبادل نظر کند. تهران اتصال از طریق ازبکستان را از نظر استراتژیک مهمترین و کوتاه‌ترین مسیر ترانزیتی به چین و شرق آسیا می‌داند و در مقابل ازبکستان به دنبال پیوستن به پیمان چابهار برای دسترسی به آبهای گرم را دارد.
علیرغم اینکه شوکت میرضیایف رئیس جمهور ازبکستان امسال به ایران نرفته است، تاشکند نیز متمایل به تهران است. به ابتکار طرف ایرانی وزرای امور خارجه دو کشور در تاریخ ۳۰ خردادماه جاری تلفنی با موضوع همکاری در حوزه های مختلف گفتگو کردند. مانند قزاقستان، ازبکستان نیز بیشتر به پتانسیل ترانزیتی ایران علاقه دارد. یکی از اولویت های سیاست خارجی دولت فعلی ازبکستان، دسترسی به بنادر آسیایی در جنوب، هم در پاکستان و هم در ایران است. در مورد دوم، ازبکستان در حال حاضر از امکانات بندرعباس استفاده می‌کند و از امسال می‌تواند به چابهار نیز دسترسی داشته باشد.
قرقیزستان و ایران
روابط دو کشور بیشتر از لحاظ فرهنگی و اقتصادی است. از نظر ابتکارات مشترک، در فوریه ۲۰۰۸، سلطان رایف وزیر فرهنگ قرقیزستان با همتای ایرانی خود در تهران ملاقات کرد تا در مورد گسترش همکاری‌های آموزشی و فرهنگی و امضای پروتکلی که به دانشمندان قرقیز اجازه دسترسی به آرشیوهای ایران و به اشتراک گذاری متقابل اطلاعات آرشیوی را می‌دهد، مذاکره کنند. همچنین قرقیزستان مشتاق ترانزیت کالا از طریق بنادر جنوبی ایران است. با توجه به بسته بودن مرز چین و قرقیزستان، ترانزیت کالا از طریق بنادر جنوبی ایران به مرز سرخس - قرقیزستان در شمال شرق استان خراسان رضوی از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. دو کشور همچنین جلساتی را برگزار کردند که در آن توافق کردند قوانین ویزا را به منظور ارتقای گردشگری، تسهیل کنند.
ترکمنستان و ایران
ترکمنستان در میان کشورهای آسیای مرکزی روابط گرمی با ایران دارد. و از آنجایی که دو کشور سیاست «انطباق» و «بی‌طرفی امنیتی» را اتخاذ کرده‌اند، بسیار گسترده و موفق بوده است. بخش کوچکی از شمال ایران دارای جمعیت ترکمن و محلی به نام ترکمن صحرا است. ترکمن‌های ترکمنستان و ایران همگی با هم زندگی می‌کردند تا اینکه امپراتوری روسیه معاهده آخال را در سال ۱۸۸۱ امضا کرد.
روابط ترکمنستان و ایران تا همین اواخر روزهای بهتری را تجربه می‌کرد. تهران تا سال ۲۰۱۷ مصرف کننده گاز ترکمنستان بود که اختلاف در پرداخت منجر به پایان صادرات گاز شد. این بدان معنا بود که ترکمنستان مشتری خود را از دست داد و وابستگی خود به چین را افزایش داد، در حالی که ایران مجبور به تامین گاز به شمال شرق بود.
در اواسط ژوئن، سردار بردی محمداف، رئیس جمهور جدید ترکمنستان به ایران سفر کرد. این دومین سفر رسمی خارجی او به عنوان رئیس جمهور و دومین بار در سال جاری به تهران بود، با توجه به اینکه در ژانویه به عنوان معاون نخست وزیر در آنجا حضور داشت. وی در پایتخت ایران با همتای خود و رهبر انقلاب اسلامی دیدار کرد. همانطور که در مورد رحمان اتفاق افتاد، تعدادی موافقت نامه همکاری امضا شد که از جمله مسائل اقتصادی، تجاری و حمل و نقل را در بر می‌گرفت. اما آنچه بیشتر مرتبط است، اتفاقی بود که در حاشیه رخ داد.
ایران در حال حاضر نقش مهمی در توافق سه جانبه با ترکمنستان و آذربایجان دارد. از طریق سوآپ گازی که سال گذشته آغاز شد، ایران گاز ترکمنستان را در شرق وارد و معادل آن را در غرب به جمهوری آذربایجان صادر کرد. باکو قبلاً نشان داده است که می‌خواهد ۱.۵ تا ۲ میلیارد متر مکعب گازی را که از این طریق وارد می‌کند دو برابر کند.
نتیجه
در این میان، می‌توان به اختلافات در زمینه همکاری کشورهای آسیای میانه و ایران پی برد که چگونه هر یک از این کشورها رویکرد متفاوتی را برای ایجاد رابطه با ایران اتخاذ کرده‌اند و سیاست‌های خود را بر اساس قرابت تاریخی خود با ایران توجیه می‌کنند. در میان ترکمنستان و تاجیکستان روابط خوبی با تهران دارند، شاید به دلیل میراث زبانی و فرهنگی مشابه باشد، در حالی که مثلا ازبکستان به دلیل نقش ایالات متحده، رابطه محافظه کارانه در پیش گرفته است.
با این وجود، موقعیت جغرافیایی کشورهای آسیای میانه باعث می‌شود تا زمینه‌های همکاری با ایران را ایجاد کنند، زیرا محصور در خشکی هستند و برای توسعه اقتصادی نیاز به دسترسی به آبهای بین‌المللی و راه‌های بین المللی دارند و ایران دروازه‌ای به سوی بازار بین‌المللی و خارج از کشور است.
نظر شما