تهمینه غمخوار؛ بازار: در سالهای اخیر، چین حرکت خود را برای تبدیل شدن به یک شریک خارجی پیشرو در آسیای مرکزی سوق داده است. در این فرآیند، مبالغ غیرقابل تصوری را در این منطقه سرمایه‌گذاری کرده و نفوذ سیاسی و اقتصادی خود را گسترش داده است.
با این حال، ایران، با وجود آنکه در حال حاضر قادر به رقابت با چین در آسیای مرکزی تقریباً در همه جبهه ها نیست، اما خود را به سمت و سوی تقویت تعاملات اقتصادی با آسیای مرکزی کشانده است.
تهران، با ترکیب قرابت مذهبی و قومی قابل توجه خود با بسیاری از کشورهای این منطقه و دسترسی به بنادر حیاتی و اولویت های امنیتی در برخی از کشورها، سطح ارتباطی بیش از صمیمانه با کشورهای آسیای مرکزی را تجربه کرده است.
برای این منظور، ایران سیاست جدید «نگاه به شرق» را برای تعامل با کشورهای آسیای مرکزی به صورت انتخابی و دوجانبه اجرا کرده که با رویکرد هژمونیک چین برای پمپاژ میلیاردها دلار به آسیای مرکزی اندکی متغایر است. در حقیقت، چین، این منطقه را به عنوان یک عنصر حیاتی برای تقویت زیرساخت های جهانی خود می بیند.
بر اساس یک نظرسنجی در آسیای مرکزی که یک پروژه تحقیقاتی دوسالانه در مقیاس بزرگ است که فضای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را در کشورهای آسیای مرکزی با انجام مصاحبه با ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ پاسخ دهنده در هر کشور در چندین جبهه از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۱ اندازه گیری می کند، داده هایی جمع آوری شده که نشان می دهد که ایران و ظرفیتهای اقتصادی آن برای بسیاری از مردم این منطقه ناشناخته و ناآشنا است. با این حال، ایران می تواند خود را به عنوان یک شریک مکمل ببیند که مجموعه ای متفاوت از فرصت ها و چالش ها را برای آسیای مرکزی ارائه می کند.
جمهوری اسلامی کشوری است که با توجه به میراث فرهنگی و زبانی که گذشتگان در این منطقه به جا گذاشته اند، دارای پیوندهای تاریخی عمیقی با بخش های وسیعی از آسیای مرکزی است. حتی امروزه، شهرهای ازبکستانی مانند سمرقند و بخارا دارای جمعیت زیادی فارسی زبان هستند. همچنین، تاجیکستان نیز از نظر قومی و زبانی داریا جمعیت اکثریت ایرانی است.
بر همین اساس، اخیراً آسیای مرکزی به یک اولویت سیاسی_اقتصادی برای تهران تبدیل شده است که اکنون منطقه را به عنوان یک پل و اتصال دهنده بالقوه بین ایران و شرق می‌بیند. سیاست «نگاه به شرق» به خصوص در دولت سیزدهم جنبه کلیدی و اساسی رویکرد ایران در روابط بین‌الملل را تشکیل می‌دهد و تعامل با کشورهای منطقه به صورت فردی و دوجانبه به ویژه در قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان آغاز شده است.
شناخت عمومی نسبت به ایران کم و نامطمئن است
ناشناخته بودن و عدم آگاهی مردم برخی از کشورهای آسیای مرکزی به ویژه قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان نسبت به ظرفیتهای ایران، موجب شده تا مردم در احساسات خود نسبت به ایران دوسوگرا باشند. علیرغم میراث بزرگ ایران در بخش‌هایی از آسیای مرکزی و تلاش‌های اخیر تهران برای ایجاد حضور قوی‌تر در منطقه، جمهوری اسلامی برای برخی از کشورها در رادار نیست.
هنگامی که در این نظرسنجی نظر و دیدگاه مردم این منطقه در مورد ایران پرسیده شد، حداقل یک چهارم و در بسیاری موارد بیشتر از پاسخ دهندگان از قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان با پاسخ نمی دانم و اطلاعی ندارم در چندین جبهه مختلف پاسخ دادند. اینجاست که لزوم تلاش مقامات ایرانی در تسریع شناسایی پتانسیلهای ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی کشور به کشورهای این منطقه افزایش میابد.
برخی از کارشناسان معتقدند که با توجه به نفوذی که چین و روسیه از قبل در این منطقه داشته اند، شاید ساکنان این کشورها در پذیرش شریک خارجی بزرگ دیگری در منطقه تردید داشته باشند. با توجه به اینکه کشورهای آسیای مرکزی به عنوان کشورهای مستقل هم از نظر سیاسی و هم از نظر فرهنگی برای تثبیت جایگاه خود پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروری جنگیده‌اند، می‌توان تصور کرد که سیاست گذاران کشورهای این منطقه در پی ارتباط با کشورهای بزرگ باشند.
ایران، یک شریک تکمیلی بالقوه در آینده
قزاقستان کشوری است که از طریق مشارکت مشترک خود در حل و فصل مناقشات بین‌المللی با ایران مرتبط است و قزاقستان اغلب به عنوان میزبان مذاکرات هسته‌ای ایران عمل می‌کند.
بر اساس آمار و ارقام منتشر شده از سوی وزارت بازرگانی این کشور، تجارت بین دو کشور در سالهای اخیر افزایش یافته است چرا که کریدور ریلی شرق خزر در سال ۲۰۱۴، مسیری سریع‌تر و ارزان‌تر برای جابه‌جایی کالاها (و احتمالاً مسافران) در مسیری که ایران و قزاقستان را به هم پیوند می‌دهد، راه اندازی شده است.
علاوه بر آن، با وجود عدم تمایل قبلی ازبکستان به توسعه روابط با ایران، روابط دوجانبه بین دو کشور نیز شکوفا شده است. با افزایش تجارت ایران و ازبکستان، به ویژه در تولیدات کشاورزی، کریدورهای ترانزیتی بالقوه مورد بحث قرار گرفته است.
هر دو کشور در جریان روند صلح افغانستان، موضوعی که به ویژه برای ایران در اولویت قرار دارد، همکاری کرده اند، زیرا نقش ایران در بالابردن امنیت منطقه افزایش یافته است. ایران با همکاری با ازبکستان، یک قدرت بزرگ در منطقه، خود را در موقعیتی قرار داده که ممکن است با وجود مشکلات تحریمی و اقتصادی، برای دست‌وپنجه نرم کردن با چنین مسائل بزرگ‌تری در مقیاس بزرگ‌تر در آینده بهتر بتواند عمل کند.
قرقیزستان تنها کشوری در منطقه بود که با موفقیت، قرارداد همکاری ۱۰ ساله با ایران را در سال ۲۰۱۶ امضا کرد و اولین کشوری بود که فضای اسکله را در بندر چابهار در سال ۲۰۰۷ را احداث کرد. بندر چابهار به دلیل موقعیت راهبردی، که نزدیک‌ترین راه دسترسی کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه به آب های آزاد بوده و از اهمیت فراوانی برخوردار است. در واقع، چنین دسترسی به دریا به ویژه برای کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی که برای دسترسی به مسیرها و امکانات تجاری رقابت می کنند، اهمیت دارد.
هند همچنین به امنیت دسترسی ترکمنستان به چابهار کمک کرد و دروازه ای را برای تجارت به منطقه از طریق ترکمنستان نیز باز کرد. به نظر می رسد که ایران و هند به طور مستقیم به این نیاز عملی پرداخته و روابط و فرصت های بیشتر برای همکاری را نیز تقویت می کنند.
بر همین اساس مس توان گفت که با وجود برخی احساسات دوگانه ساکنان آسیای مرکزی نسبت به ایران که شناخت کافی نسبت به ظرفیتهای ایران ندارند، اما معتقدند که اولویت های ایران برای منطقه؛ به ویژه ایجاد امنیت و دسترسی به آب؛ برای رشد تک تک کشورهای آسیای مرکزی بسیار برجسته است.
آیا تغییر موقعیت به سمت آسیای مرکزی به تهران اجازه می دهد تا در محیط چند قطبی جدید در منطقه مشارکت کند؟
در حالی که بعید است ایران در کوتاه مدت به رقیب مستقیم چین در این منطقه تبدیل شود، سیاست «نگاه به شرق» تهران می تواند مجموعه جدیدی از فرصت ها را برای آسیای مرکزی فراهم کند. با نگاه به آینده، ایران باید به تعامل دوجانبه با کشورهای آسیای مرکزی ادامه دهد و سودمندترین راه‌ها را برای نزدیکی معنادار تعیین نماید.
تهران همچنین باید به دنبال نمایان شاختن چشم انداز اقتصادی خود برای منطقه از طریق افزایش همکاری با پروژه های ادغام اقتصادی منطقه باشد. ایران مجوز اولیه برای عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای به رهبری روسیه و چین را دریافت کرده و اتحادیه اقتصادی اوراسیا به ریاست روسیه یک قرارداد تجاری ترجیحی بزرگ با این کشور منعقد کرده است.
بر همین اساس، ادامه این مسیر و در این روند ارتقاء جایگاه ایران به فراسوی یک بازیگر ناشناخته و بیگانه در چشم شهروندان عادی آسیای مرکزی، هم ایران و هم آسیای مرکزی را با موقعیتی منحصربه‌فرد مواجه خواهد کرد.
نظر شما