توحید ورستان؛ بازار: در بین کشورهای حوزه خلیج فارس شاید عمان از نظر روابط سیاسی و اقتصادی با ایران متمایز از سایر کشورها باشد؛ بطوریکه عمان پس از چین، عراق، ترکیه، امارات، افغانستان، هند، پاکستان، اندونزی و تایلند در بین ۱۰ مقصد برتر صادراتی ایران در این مدت قرار گرفت.
در واقع این دو کشور روابط نزدیک دیپلماتیک، اقتصادی و نظامی دارند و عمان دارای سنت همکاری با ایران است که قدمت آن به رژیم شاه بازمی‌گردد و عمان همیشه نسبت به سایر کشورهای خلیج‌فارس روابط نزدیکتری با داشته است.
عمان برخلاف اکثر همسایگان خود در خلیج فارس، در طول جنگ ایران و عراق از سال ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸ روابط دیپلماتیک خود را با هر دو طرف حفظ کرد و همیشه از قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل برای پایان دادن به مناقشه حمایت کرد.
مذاکرات پنهانی برای آتش بس بین دو دشمن در طول جنگ در مسقط برگزار شد و اگرچه در این مذاکرات هرگز توافقی حاصل نشد، اما باعث کاهش بی‌اعتمادی دو طرف شد. علاوه بر این، پس از جنگ، عمان میانجی‌گری مذاکرات برای بازگرداندن روابط دیپلماتیک بین ایران و عربستان سعودی و ایران و بریتانیا بود.
ایران و عمان علاوه بر روابط قوی دیپلماتیک و سیاسی، در چندین جنبه اقتصادی از جمله انرژی همکاری دارند. پیشتر، همسایگان خلیج فارس یک توافق اولیه برای آغاز عرضه مقادیر زیادی گاز طبیعی از ایران به عمان امضا کردند، پروژه‌ای که قبلاً ارزش آن بین ۷ تا ۱۲ میلیارد دلار گزارش شده بود.
علاوه بر این پروژه‌های بزرگ اقتصادی، دو کشور یک بانک مشترک برای تسهیل معاملات مالی دوجانبه افتتاح کرده‌اند، برای توسعه میدان‌های گازی کیش و هنگام در خلیج‌فارس توافق کردند و یادداشت تفاهمی برای یک پروژه پتروشیمی مشترک بالقوه ۸۰۰ میلیون دلاری را امضا کردند.
امنیت تنگه هرمز؛ نفع دوجانبه
از نظر تاریخی، تنگه هرمز بخشی از خاک ایران بوده است. با توجه به منافع حیاتی و استراتژیک ایران و عمان در این تنگه، ایران به دلیل تسلط نظامی (و ضعف نظامی عمان) نقش امنیتی مهمی در تنگه هرمز و اقیانوس هند بر عهده گرفت.
ایران در حال حاضر نقش بسزایی در برقراری امنیت در تنگه هرمز دارد. همسایگی جغرافیایی دو کشور در هرمز باعث شد عمان در تحولات خلیج فارس از جمله اختلاف ایران و امارات بر سر جزایر ایرانی تنب و ابوموسی و همچنین جنگ ایران و عراق مواضع معتدلی اتخاذ کند. از نظر اقتصادی نیز موضوع استفاده از میادین مشترک گاز و نفت در هرمز به ایجاد روابط نزدیکتر بین دو کشور کمک کرده است.
ژئوپلیتیک تنگه هرمز یکی از عوامل موثر و ثابت در روابط ایران و عمان است. ایران و عمان به ترتیب در بخش شمالی و جنوبی تنگه هرمز قرار دارند. علیرغم همه تحولات منطقه‌ای و جهانی، این امر باعث می‌شود دو کشور روابط خوبی با یکدیگر داشته باشند. ایران و عمان در تنگه هرمز منافع حیاتی و چندین جزیره استراتژیک دارند. پایگاه‌های نظامی در برخی از این جزایر توسط ایران، عمان و ایالات متحده ساخته شده است.
بزرگترین بندر ایران یعنی بندرعباس در ورودی تنگه هرمز قرار دارد، این بندر مسیر ورودی ژئواستراتژیک به فلات ایران است، در مقابل شبه جزیره استراتژیک مسندم نیز در شمال عمان و در ورودی تنگه است.
تنگه هرمز تنها مسیر صادرات نفت ایران و تنها راه ارتباطی عمان با کشورهای حوزه خلیج فارس است. همچنین تنگه هرمز به دلیل عملکردی که به عنوان مسیر صادرات نفت خلیج فارس به جهان دارد و مهم‌ترین تنگه استراتژیک در مقایسه با سایر تنگه‌های جهان است. بر این اساس ایران و عمان به ارتباط تنگاتنگی بین امنیت تنگه هرمز و امنیت خود معتقدند و این موضوع انگیزه‌های دو کشور را برای داشتن روابط نزدیک و دوستانه تشدید می‌کند.
ایران و عمان هر دو به این واقعیت اذعان دارند که هر چه تغییر کند، عامل جغرافیایی هرگز تغییر نخواهد کرد. مجاورت جغرافیایی ایران و عمان در تنگه هرمز، انزوای جغرافیایی عمان از جهان عرب و اهمیت ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژی تنگه هرمز، باعث شده است که ایران و عمان روابط خوبی با یکدیگر داشته باشند. بر این اساس و با وجود اینکه عمان همواره با آمریکا رابطه نزدیک داشته و اخیرا نیز روابط خود را با اسرائیل توسعه داده است.
روابط ریاض و مسقط
همانطور که در بالا اشاره شد عمان با توجه به موقعیت استراتژیک خود در تنگه هرمز، مدت‌هاست که روابط منحصربه‌فردی با ایران داشته که به آن اجازه می‌دهد پل دیپلماتیکی باشد که تهران را هم به جهان عرب و هم به غرب متصل می‌کند.
مسقط معتقد است که با بی‌طرف ماندن به بهترین وجه منافع آن تامین می شود. این رویکرد مسقط را تا حدودی از تأثیرات درگیری‌های منطقه‌ای دور نگه می‌دارد، که یک ملاحظات حیاتی برای ثبات آن است چون با وضعیت اقتصادی ضعیفی مواجه است.
از آنجایی که بی‌ثباتی در منطقه تهدید به سرایت به فراسوی مرزها می‌شود، دیپلماسی عمان می‌تواند در کاهش تنش‌ها نقش داشته باشد. این رویکرد به تثبیت مسقط به عنوان یک واسطه قابل اعتماد در صحنه بین‌المللی کمک می‌کند، اما برداشت‌های جانبداری می‌تواند به اعتبار آن به عنوان یک میانجی صادق آسیب برساند.
در حالی که عمان و عربستان سعودی هر دو عضو شورای همکاری خلیج فارس هستند، هرگز روابط دوجانبه بصورت ویژه نزدیک نبوده است، به طوری که این سلطان نشین تصمیم گرفته است سیاست خارجی مستقل در مقایسه با سایر کشورهای منطقه داشته باشد.
به عنوان مثال، علیرغم فشارهای سعودی‌ها، عمانی‌ها مایل به جانبداری علیه ایران شدند. از همین روی در اواخر سال ۲۰۱۶، ملک سلمان بن عبدالعزیز در یک تور خلیج فارس از امارات، قطر، بحرین و کویت بازدید کرد، اما عمان را کنار گذاشت که نشان دهنده سرد شدن روابط ریاض و مسقط بود. اما عمان نیز رویکرد تعادل خود را بین عربستان سعودی و ایران حفظ کرده است.
اما سفر هیثم به عربستان سعودی، اولین سفر خارجی او پس از به قدرت رسیدن در ژانویه ۲۰۲۰ پس از مرگ قابوس، نشان دهنده آب شدن یخ روابط بین دو کشور است. هیثم با ملک سلمان بن عبدالعزیز و ولیعهد، محمد بن سلمان، دیدار کرد و دو کشور یادداشت تفاهمی برای ایجاد شورای هماهنگی عمان و عربستان با هدف هماهنگی روابط سیاسی، امنیتی، اقتصادی و غیره امضا کردند. در واقع، عمان از بهبود روابط با عربستان سعودی و بالعکس، به ویژه با توجه به احتمال اتصال دو کشور به یک خط لوله نفتی که به دریای عرب می‌رود، سود اقتصادی خواهد برد.
عمان همچنین می‌تواند از موقعیت خود برای بهبود روابط عربستان و ایران استفاده کند. سعودی‌ها همچنان درباره ایران و برجام تردید دارند و علیرغم امتناع ایران از شرکت‌کنندگان جدید، مایلند بخشی از مذاکرات باشند. این دو قبلاً در عراق بر سر یمن گفت‌وگو کرده‌اند که یک دستاورد دیپلماتیک برای دولت عراق است، اما تجربه، ثبات و روابط بیشتر عمان با تهران احتمالاً نقش مهم‌تری در هر گونه مذاکرات عربستان و ایران ایفا خواهد کرد.
صادرات گاز، گره رابطه اقتصادی
عمان تقریبا ۲۳ تریلیون فوت مکعب (Tcf) ذخایر گاز اثبات شده است که از این لحاظ در رتبه ۲۸ جهان قرار دارد. این ذخایر ثابت معادل ۲۹.۷ برابر مصرف سالانه مسقط است، یعنی این کشور حدود ۳۰ سال دیگر گاز خواهد داشت.
عمان از نظر مصرف گاز طبیعی در رتبه ۳۵ جهان قرار دارد و حدود ۰.۶ درصد از کل مصرف جهانی ۱۳۲,۲۹۰,۲۱۱ میلیون فوت مکعب را به خود اختصاص داده است. با توجه به منابع و مصارف این کشور، واردات گاز یک موضوع حیاتی برای عمان و به ویژه بخش صنعتی آن است، هرچند در حال حاضر عمان مقدار اندکی گاز از خط لوله دلفین قطر و نیز از امارات دریافت می‌کند. با این وجود عمان برای افزایش تولیدات صنعتی و انرژی بر نیاز به گاز ایران دارد.
در واقع انرژی نقش مهمی در محاسبات روابط دوجانبه دارد. در مارس ۲۰۱۴، دو کشور در جریان سفر حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت ایران به مسقط، به یک توافق تجاری مهم دست یافتند. براساس این معاهده، تهران از سال ۲۰۱۵ سالانه ۳۵۰ میلیارد فوت مکعب گاز به عمان صادر و از طریق خط لوله راهبردی ۴۲۰ مایلی گاز در زیر خلیج فارس، اقدام می‌کرد. ارزش این قرارداد که ۲۵ ساله، ۶۰ میلیارد دلار برآورد شده بود.
به طور جداگانه، ایران قصد خود را برای سرمایه گذاری ۴ میلیارد دلاری در بندر جدید عمان در دقم اعلام و قول داد که همین کار را با چندین پروژه دیگر بهبود زیرساخت انجام دهد که متاسفانه این دو مورد به دلیل تحریم های اقتصادی علیه ایران، با مشکل مواجه شد.
بر اساس قرارداد منعقد شده بین تهران و مسقط، روزانه حدود یک میلیارد فوت مکعب گاز طی ۱۵ سال از طریق خط لوله‌ای از اعماق خلیج فارس به عمان صادر می‌شد که شرکت‌های «توتال» فرانسوی، «شل» انگلیسی-هلندی، «کوگاس» کره‌ای، «میتسویی» ژاپنی و «یونیپر» آلمان برای مشارکت در پروژه صادرات گاز ایران به عمان و نمایندگان اعلام آمادگی کرده بودند.
اما زمانی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق ایالات متحده از توافق هسته‌ای ایران در ماه می ۲۰۱۸ خارج شد و تحریم‌ها علیه ایران را بازگرداند، عمان نیز این طرح را کنار گذاشت. محمد الرمحی، وزیر نفت و گاز عمان در سال گذشته به اس اند پی گلوبال پلاتس گفت، عمان مایل است در صورت بازگرداندن توافق هسته‌ای، طرح‌های واردات گاز ایران از طریق خط لوله را احیا کند و همچنین در حال بررسی گسترش شبکه خط لوله خود به یمن است.
خط لوله پیشنهادی از میدان گازی بزرگ پارس جنوبی در ایران تا صحار در شمال عمان و سپس به صلاله در نزدیکی مرز یمن کشیده می‌شود. که در حالت ایده آل، این خط لوله می‌تواند به یمن گسترش یابد. در واقع عمان با دریافت گاز ایران علاوه بر تامین نیازهای بنگاههای صنعتی خود، می‌تواند نقش ترانزیتی به یمن و حتی هند را داشته باشد.
چشم انداز همکاری‌ها در بخش معدن
بعد از کاهش قیمت نفت در چند سال گذشته، دولت عمان رویکرد خود را برای متنوع‌سازی درآمدها را تغییر و نقشه راه خود را در دهمین برنامه پنج ساله این کشور بر ۶ محور قرار داد که یکی از آنها معدن بود. ضمن اینکه عمان در زمینه معدن بسیار بکر است یعنی در سال‌های قبل محدودیت‌های قانونی در این حوزه در عمان وجود داشت. در سال ۲۰۲۰ سلطان هیثم یک وزارتخانه به نام وزارت معدن و انرژی ایجاد کرد؛ یعنی موضوع معدن برای آنها اهمیت ویژه‌ای پیدا کرد.
از طرف دیگر ایران نیز توانمندی بالایی در حوزه معدن دارد و از آنجا که خطوط معدنی مکران از ایران وارد عمان شده، از این نظر بسیار شبیه و شرکت‌های ایرانی هم بسیار توانمند و باتجربه هستند. براین اساس، تفاهمنامه های مختلفی در یکسال اخیر در حوزه معدن بین دو کشور اما شد که این یک فرصت طلایی برای شرکت‌های ایرانی است تا در عمان حضور پیدا کرده و بتوانند از ارزش افزوده آن استفاده کنند.
تاثیری گردشگری
یکی از زیرساخت‌هایی که بعد از سال ۹۲ ایجاد شد، در حوزه گردشگری بود. در آن سال‌ها حدود ۲ هزار گردشگر از عمان به ایران می‌آمدند و به صورت سنتی یک پرواز مستقیم از شیراز به مسقط وجود داشت و عمانی‌ها برای گردشگری یا توریسم درمانی به شیراز می‌آمدند.
براساس اعلام رییس اتاق بازرگانی مشترک دو کشور، در سال‌های ۹۶ و ۹۷ تعداد خطوط پروازی بین دو کشور به ۱۰ خط پروازی رسید و ویزا برای ورود عمانی‌ها حذف شد. همین اقدامات باعث شد که تعداد گردشگران عمانی که به ایران می‌آمدند به ۸۵ هزار نفر برسد که از این بین ۸۵ درصد توریسم سلامت و ۱۵ درصد توریسم مذهبی و گردشگری بود. با شیوع کرونا پروازها قطع شد و تازه شروع شده که باید با سرعت پیش گرفته شود.
در حوزه گردشگری سلامت، ایران باید در لیست کشورهایی که مورد تایید کشور عمان است قرار گیرد. اگر شهروند عمانی نیاز به عمل جراحی جدی داشته باشد، دولت عمان هزینه‌های درمانی او را در کشورهای مورد تایید دولت عمان پرداخت می‌کند. برای توسعه گردشگری سلامت از عمان، باید خطوط پرواز مستقیم از این کشور به ایران افزایش یابد. علاوه بر این باید ایران در لیست کشورهای مورد تایید دولت عمان برای پرداخت هزینه عمل جراحی شهروندان قرار گیرد و همچنین ساماندهی آژانس‌های مسافرتی و بیمارستان‌ها صورت گیرد.
یکی از محورهای توسعه برنامه پنجم عمان، گردشگری است که به دنبال جذب ۳ میلیون را به ۱۰ میلیون نفر هستند. این می‌تواند فرصتی برای ایران باشد تا آژانس‌های مسافرتی ایرانی و عمانی توافق کنند و برای گردشگران اروپایی یک پکیج ایران-عمان تعریف شود. همچنین دو کشور می‌توانند در این حوزه در روزهای برقراری جامن جهانی قطر، همکاری نزدیکی داشته باشند.
نتیجه
تهران و مسقط با برخورداری از هویت مشترک و به دور از بحران در منطقه، روابط خود را شکل داده و منافع مشترکی را ایجاد می‌کنند. عمان به عنوان یک کشور عربی روابط نزدیکی با جمهوری اسلامی ایران دارد.
این کشور شریک ایران در مدیریت تنگه هرمز است و به عنوان میانجی در توافق هسته‌ای ایران، گفتگوی مستقیم ایران و آمریکا و بحران یمن عمل می‌کند و ایران علاوه بر همکاری‌های اقتصادی، پروژه‌های بزرگی مانند صادرات گاز طبیعی به عمان را در برنامه دارد.
نظر شما