توحید ورستان؛ بازار: در حال حاضر چین، روسیه و ایران از سرمایه گذاران اصلی در اقتصاد تاجیکستان هستند، اما وجود قوانین اداری دست و پاگیر، ناتوانی در بازپرداخت وام‌های دریافتی و بازگرداندن سرمایه، محدودیت ترانزیتی و مطلوب نبودن راه‌های ارتباطی و نبود دسترسی به آبهای آزاد، میزان بالای مالیات، وجود فساد مالی و رشوه خواری در ادارات دولتی از موانع عمده رشد اقتصاد این کشور به حساب می آید.
در تاجیکستان زمینه سرمایه گذاری در بخش های فلزات رنگی، نیروگاه های برق آبی، حمل و نقل و کشاورزی وجود دارد که می تواند در صورت اصلاح اوضاع فعلی شرایط افزایش تولید محصولات داخلی و اشتغالزایی برای شهروندان این کشور را فراهم سازد. از سوی دیگر تاجیکستان از نگاه رشد جمعیت در مقام ویژه ای قرار دارد که ۵۰ در صد از جمعیت این کشور را جوانان زیر ۱۸ سال تشکیل می کنند و تنها یک نفر از ۴ تن از افراد واجد شرایط کار می توانند در داخل این جمهوری فعالیت نمایند.
نگاهی به روابط دو همزبان
تاجیکستان به دلیل ایدئولوژی و فرهنگ خود جایگاه منحصر به فردی در سیاست خارجی ایران دارد. ایران اولین کشوری بود که در سپتامبر ۱۹۹۱ استقلال تاجیکستان را به رسمیت شناخت و یک سال بعد سفارت خود را افتتاح کرد.
در طول جنگ داخلی در تاجیکستان، ایران از مخالفان اسلامی و ملی‌گرای این کشور حمایت می‌کرد که بعدها دلیلی برای انتقاد مقامات تاجیک شد. بعدها، ایران در اجرای تعدادی پروژه از جمله ساخت تونل استقلال (تونل انزوب) به ارزش ۴۰ میلیون دلار که دوشنبه و خجند را به هم متصل می‌کند، کمک کرد. نیروگاه برق آبی سنگتودا-۲ با هزینه ۲۶۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۱ با سرمایه گذاری ۱۸۰ میلیون دلاری ایران و ۴۰ میلیون دلاری تاجیکستان افتتاح شد.
اوج روابط اقتصادی دوجانبه به سال ۲۰۱۳ رسید، زمانی که کل گردش مالی به ۲۹۲.۳ میلیون دلار رسید که تاجیکستان حدود ۱۱۵.۶ میلیون دلار آن را صادر کرد. از همین روی در سال ۲۰۱۴، ایران سومین شریک تجاری بزرگ تاجیکستان شد.
با این حال، روابط اقتصاد تحت شعاع مشکلات سیاسی قرار گرفت و به سطج پایین کاهش یافت و در آن دوره، دوشنبه با ادعای کیفیت پایین کالا، واردات محصولات غذایی از جمله گوشت و چای را محدود کرد. در نتیجه تجارت دوجانبه از ۲۹۲ میلیون دلار در سال ۲۰۱۳ به ۹۸ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ سه برابر کاهش یافت. متعاقباً سایر سازمان‌های دولتی ایران و همچنین شرکت‌های ایرانی مجبور به توقف فعالیت خود در تاجیکستان شدند.
تنش در روابط سیاسی بین تاجیکستان و ایران نیز بر درخواست ایران برای عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای تأثیر گذاشت. زمانی که تاجیکستان با درخواست ایران مخالفت کرد، طبیعتا از دستور کار اجلاس‌های سازمان همکاری شانگهای قرار نگرفت، هرچند که سال گذشته با موافقت تاجیکستان عضویت ایران در این سازمان هموار شد.
در مقابل، دوشنبه سعی در بهبود روابط با عربستان سعودی در جستجوی کمک‌های مالی داشت که رقیب سنتی ایران است. با این وجود، از آوریل سال ۲۰۱۹، صحبت‌ها مبنی بر بازگشت دوشنبه به سمت تهران جدی گرفته شد. دیدار محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه وقت ایران با همتای تاجیکستانی خود در تهران در ژوئن ۲۰۱۹ دیدار کرد. تا زمینه‌ای بر بهبود روابط دو کشور باشد که تا امروز تا تداوم داشته باشد.
آسیای میانه در کانون همه نظریه‌های ژئوپلیتیکی قرار دارد. این منطقه همچنین بزرگترین منطقه محصور در خشکی است که دسترسی به آب ندارد و با جمعیت نزدیک به ۷۰ میلیون نفر و دسترسی نامناسب به بازارهای جهانی به محل تجارت وسوسه انگیز کشورهای صنعتی مانند چین، هند و ترکیه تبدیل شده است.
از سوی دیگر، آمریکا و اتحادیه اروپا در این منطقه منافعی مانند حضور در حیاط خلوت روسیه، نزدیک شدن به مرزهای ایران و تسلط بر این دو کشور با محدود کردن آنها دارند. البته عربستان سعودی و اسرائیل نیز به دنبال افزایش فشارها بر ایران از طریق این منطقه نیز هستند.
بنابراین، هر کشوری بر اساس منافع و دارایی خود در تلاش است تا حضور خود در این منطقه را تحکیم کند. این کشورها در تلاش هستند تا سهمی از اقدامات خود را در این منطقه ایجاد کنند: اتحادیه اروپا با گسترش ناتو، روسیه با گسترش اتحادهای منطقه ای، ترکیه با اقتصاد و هویت ترک، عربستان سعودی با بنیادگرایی مذهبی، چین و هند با توسعه اقتصادی، آمریکا با توسعه اقتصادی و ایجاد پایگاه‌های نظامی و کمک‌های مالی و اسرائیل با مجموعه‌ای از سرمایه گذاری‌ها.
ایران به عنوان همسایه آسیای مرکزی با پیوندهای تاریخی و فرهنگی گسترده با این منطقه به ویژه تاجیکستان، میتواند فرصت ها و تهدیدهایی در این کشور داشته باشد. برای نمونه، ایران در فناوری ساخت سد تاجیکستان سرمایه گذاری کرد تا فرصت‌های موجود را برای تامین منافع ملی خود در کنار همه شرایط تهدیدآمیز به دست آورد.
در مقابل تاجیکستان همیشه نسبت به سرمایه گذاری‌های ایران علاقه مند بوده است، هرچند که پس از سال ۲۰۱۳، روابط دو کشور رو به وخامت گذاشت. با این حال، از نظر استراتژیک، دوشنبه همچنان مایل است از پتانسیل ایران استفاده کند. با توجه به روابط بسیار پرتنش بین تاجیکستان و دولت موقت افغانستان و همچنین درگیری با قرقیزستان، همکاری نزدیک‌تر با ایران - یا هر متحد دیگری - از نظر دوشنبه میتواند ارزشمند باشد. همچنین انتشار گزارش‌هایی مربوط به تحویل تسلیحات ترکیه به قرقیزستان میتواند در نزدیکی تهران دوشنبه تاثیرگذار باشد.
روابط تجاری تهران-دوشنبه
هفته گذشته پنجمین اجلاس مشترک کنسولی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری تاجیکستان روز پنج شنبه در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان برگزار شد. در این دیدار طرف تاجیک اعلام کرد با پایان شرایط کرونایی و عادی شدن وضعیت تردد، صدور روادید الکترونیک برای شهروندان ایران را آغاز کرده است. طرف ایرانی نیز خواستار روان‌سازی، حذف واسطه و کاهش تشریفات صدور روادید شد. همچنین، دو طرف توافق کردند در چارچوب گفتگوهای کنسولی طرحی را برای لغو روادید گردشگری بین دو کشور ارائه و مورد بررسی قرار دهند.
هرچند کشور تاجیکستان جزو آسیای میانه است اما بیشترین قرابت فرهنگی، تاریخی و زبانی با ایران را دارد. با این وجود هنوز ایران نتوانسته است جایگاه درخوری در اقتصاد نه چندان بزرگ این کشور داشته باشد. براساس داده‌های رسمی حجم تجارت ایران و تاجیکستان در سال ۱۴۰۰ با عبور از ۱۳۱میلیون دلار، رشد ۴۵۳ درصدی داشته که این رشد در سه ماه پایانی سال جهش چشم گیری داشته است.
در این مدت صادرات به تاجیکستان ۱۲۴ هزار و ۷۳۷ تن کالا به ارزش ۹۱میلیون و ۶۰۰ هزار و ۹۲۹ دلار بود که نسبت به سال ۹۹ رشد ۵۳۵ درصدی در وزن و ۴۵۹ درصدی در ارزش داشته است.در این میان؛ میزان صادرات کشور به تاجیکستان در زمستان، نسبت به سه ماه پایانی سال ۹۹ رشد ۱۰۴۹درصدی در وزن و ۹۵۳ درصدی در ارزش را نشان می‌دهد و واردات سه ماه پایانی سال از تاجیکستان نیز با رشد ۶۴۹ درصدی در وزن و ۱۰۴۶ درصدی در ارزش به همراه بوده است.
همچنین در سال گذشته ۱۴هزار و ۵۱۲تن کالا به ارزش ۳۹ میلیون و ۴۳۷ هزار و ۶۵۵ دلار واردات کشورمان از تاجیکستان بوده که با رشد ۲۶۳درصدی در وزن و ۴۳۹ درصدی در ارزش همراه بوده است.
البته، در دیدار وزیر توسعه اقتصادی و تجارت تاجیکستان در روز ۱۰ فوریه ۲۰۲۲ با محمدتقی صابری سفیر ایران در تاجیکستان، توافق شد که از فرصت‌های موجود برای توسعه نقشه راه که به افزایش تجارت دوجانبه تا ۵۰۰ میلیون دلار و سرمایه‌گذاری مشترک در مناطق آزاد اقتصادی تاجیکستان کمک می‌کند، استفاده کامل شود.
راه آهن حلقه مفقوده تجارت دوجانبه
پروژه راه آهن ترانس افغانستان، اقتصادی‌ترین و کوتاه ترین مسیری است که آسیای میانه را به بنادر کراچی، گوادر و قاسم پاکستان متصل می‌کند. جغرافیای آن پاکستان را به کوتاه ترین، اقتصادی ترین و آسان ترین راه زمینی آسیای مرکزی برای دسترسی به دریای عرب تبدیل کرده است. همچنین افغانستان، آسیای میانه را از طریق تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان، به پاکستان و خاورمیانه را از طریق ایران به هم متصل می‌کند.
از همین روی با این طرح، کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه به دریا دسترسی خواهند داشت، تجارت تقویت و در هزینه و زمان صرفه جویی می‌شود. باید توجه داشت که به دلیل دوری آسیای میانه از دریای آزاد، راه آهن نقش محوری در برنامه ریزی اقتصادی این کشورها دارد. در ۲ فوریه ۲۰۲۲، نمایندگان ازبکستان، پاکستان و افغانستان در تاشکند با نقشه راه ساخت پروژه ریلی به طول ۶۰۰ کیلومتر که پاکستان، ازبکستان و افغانستان را به هم متصل می‌کند (راه آهن مزار شریف – کابل – پیشاور) موافقت کردند.
البته راه آهن ترانس افغان میتواند برای ایران نیز فرصت باشد. چون ایران تا خواف راه آهن را تکمیل کرده است که در صورت ادامه تا مزار شریف میتواند به این راه آهن متصل شود. همچنین ایران میتواند با همکاری ترکیه، افغانستان، تاجیکستان به چین و آسیای میانه متصل شود تا باز مکمل ترانس افغان باشد.
باید توجه داشت که یکی از مشکلات تجارت ایران و تاجیکستان نبود پیوند سرزمینی است، یعنی برای انتقال کالا های ایرانی به این کشور باید از ترکمنستان یا افغانستان استفاده کرد که هر دو مسیر از لحاظ سیاسی و امنیتی، مطمئن به نظر نمی‌رسد. بنابراین این اتصالات راه آهن میتواند در راستای تسهیل تجارت دوجانبه باشد.
بنابراین، با وجود اشتراکات فراوان میان ایران و تاجیکستان هنوز روابط دو کشور به سطح مطلوبی نرسیده است و حتی قابل مقایسه با مبادلات ترکیه و عربستان نیست که توانسته اند از این شرایط برای گسترش نفوذ خود استفاده کنند.
تاجیکستان جزو معدود کشورهایی بوده که دارای آب فراوان است و میتواند در دنیای کنونی که وعیت آب و تولیدات کشاورزی از اهمیت بالایی برخودار است برای ایران و سایرکشورها مهم جلوه کند، البته ایران با درک این موضوع پیشتر در حوزه ورود کرده است. ایران میتواند از پتانسل این کشور در کشت فراسرزمینی استفاده کند و در مقابل صادرات فرآورده های نفتی به کشور واردکننده را افزایش دهد که همه در راستای ارتقای روابط دوجانبه است
نظر شما