تاثیر ژئوپلیتیک ایران بر کریدور «گوام»| طرحی برای اتصال اروپای شرقی به خلیج فارس

توحید ورستان؛ بازار: اتصالات حمل و نقل جدید موجود و در حال ظهور بین دریای بالتیک، دریای سیاه و دریای خزر، معماری ارتباطی متنوع و جدیدی را شکل خواهد داد که فرصت‌هایی را برای همه کشورهای در امتداد مسیرها خواهد داشت، در همین راستا کریدور حمل و نقل «گوام» به بخشی جدایی ناپذیر از این معماری جدید تبدیل می‌شود.

بطوریکه رئیس‌جمهور اوکراین، ولادیمیر زلنسکی در ۱۵ ژانویه ۲۰۲۲، در دیدار با الهام علی‌اف اعلام کرد که که «با آذربایجان در خصوص ساخت یک کریدور حمل‌ونقل در میان کشورهای عضو اتحادیه گوآم همکاری خواهند کرد». البته این هدف مشترک گرجستان، اوکراین، جمهوری آذربایجان و مولداوی است که اعضای موسس سازمان منطقه‌ای گوام هستند.

مناطق گوناگون جهان با درک اهمیت موقعیت ژئوپلیتیک، ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک خود، دارای سازه‌های منطقه‌ای با درجه‌های متفاوت منطقه‌گرایی هستند. یکی از مناطق ژئوپلیتیکی که عرصه رقابت میان ابرقدرت‌ها (آمریکا و روسیه) بوده منطقه ژئوپلیتیکی قفقاز است که همواره دو ابرقدرت خود را در این منطقه دارای منافع می‌دانند و به شکلی در این منطقه حضور دارند. کشورهای این منطقه که با چالش‌های ارضی، مرزی و خودمختاری روبرو هستند، در قالب سازمان منطقه‌ای گوآم به دنبال دستیابی به یک گروه‌بندی منطقه‌ای هستند. درواقع به دلیل مصلحت آمیز بودن نیروهای مشترک در صحنه‌های بین‌المللی و با هدف حل یا جلوگیری از مشکلات منطقه‌ای گرجستان، اوکراین، جمهوری آذربایجان و مولداوی سازمان منطق‌ ای گوآم را در سال ۱۹۹۷ تأسیس کردند.

کریدور حمل و نقل گوام که یکی از ابتکارات شاخص این سازمان است که در راستای بهبود ارتباطات بین چهار کشور ذکر شده و لهستان و در نتبجه اتحادیه اروپا ایجاد شده است. این یک کریدور حمل و نقل در حال توسعه است که باید از مزایای شبکه موجود راه آهن، جاده و ارتباطات کوتاه دریایی و زیرساخت‌های مربوطه بهره‌مند شود و به طور بالقوه می‌تواند یکی از مسیرهای در امتداد کریدور میانی و در عین حال، گسترش راه آهن باکو- تفلیس- قارص باشد.

کریدور حمل و نقل گوام به عنوان یک ایده در اوایل سال ۲۰۰۰ به عنوان یک واکنش جمعی از کشورهای تازه استقلال یافته پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی مطرح شد. در سال ۲۰۱۳، مفهوم جامع کریدور حمل و نقل GUAM توسط وزرای حمل و نقل کشورهای عضو GUAM تایید و تصویب شد.

کریدوری به نفع لهستان
چرا کریدور حمل و نقل گوام برای لهستان، کشوری در دریای پر رونق بالتیک و با اتصالات ترانزیتی امیدوارکننده مهم است؟ به باور کارشناسان، لهستان به دنبال تنوع بخشیدن به مسیرهای حمل و نقل و ترانزیت خود است و می‌خواهد دسترسی به بازارهای جدید را هم برای محصولات ملی و هم برای کالاهای ترانزیتی در مسیرهای غرب-شرق و شمال-جنوب تضمین کند.

لهستان فعالانه در حال گسترش و ارتقای پتانسیل صادراتی خود است و به دنبال دسترسی به بازارهای نوظهور جدید در منطقه دریای سیاه و دریای خزر و همچنین به کشورهای حوزه خلیج فارس و فراتر از آن است. البته این کریدور فقط برای لهستان، بلکه برای اتحادیه اروپا نیز مورد توجه و هدف قرار گرفته است، زیرا کشورهای اتحادیه اروپا خواهان گسترش شبکه حمل و نقل ترانس اروپایی (TEN-T) به سمت شرق هستند. این بلندپروازی در طرح اقدام برنامه مشارکت شرقی (EU-EaP) که همه کشورهای عضو GUAM طرفین آن هستند، به رسمیت شناخته شده است.

گسترش شبکه حمل و نقل ترانس اروپایی به شرق، که یکی از اولویت‌های اصلی برنامه جامع اتحادیه اروپا-EaP است و فرصت‌ها و چشم اندازهای بسیار امیدوار کننده‌ای را برای توسعه همکاری نزدیک در این زمینه باز می‌کند. در این میان لهستان، هم به عنوان عضو اتحادیه اروپا و هم به عنوان شریک GUAM، می‌تواند نقش بسیار مهمی در اینجا ایفا کند.

این کریدور بخشی از رویای باکو برای تبدیل شدن به هاب ترانزیتی است، برنامه‌ای که در کریدورهای دیگر مانند شمال-جنوب و خلیج فارس-دریای سیاه نیز آن را دنبال می‌کند. البته تمرکز بیشتر باکو در این راستا بر کریدور زنگزور است که جمهور خودمختار نخجوان را به سرزمین اصلی آذربایجان متصل می‌کند که اخیر طبق توافق با ایران، این راهرو از خاک ایران عبور خواهد کرد

آذربایجان؛ گامی دیگر در مسیر هاب ترانزیت
در انتهای دیگر کریدور آذربایجان قرار دارد که یک اتصال مهم در کریدور میانی و بندر باکو به سرعت در حال توسعه است. بیش از دو دهه است که این کشور خود را به عنوان یک قطب مهم حمل و نقل در دریای خزر قرار داده است. در دو دهه اخیر برای نوسازی زیرساخت‌های موجود و توسعه زیرساخت‌های جدید سرمایه‌گذاری زیادی کرده و اکنون زمان بهره‌برداری از مزایای آن فرا رسیده است.

باکو یک مرکز مهم در کریدور میانه و مسیر جایگزین بین اروپا و چین است. راه‌اندازی راه‌آهن باکو- تفلیس- قارص سه سال پیش، ترانزیت آسان از آذربایجان از طریق گرجستان به ترکیه را امکان‌پذیر کرد. در صورت بهره برداری کامل، کریدور حمل و نقل گوام می‌تواند به عنوان بخشی از کریدور میانی نیز در نظر گرفته شود که امکان بهره‌برداری از دیگر ابعاد جذاب جغرافیایی و ایجاد ارتباط با سایر کریدورها و مسیرها را دارد.

در واقع این کریدور بخشی از رویای باکو برای تبدیل شدن به هاب ترانزیتی است، برنامه‌ای که در کریدورهای دیگر مانند شمال-جنوب و خلیج فارس-دریای سیاه نیز آن را دنبال می‌کند. البته تمرکز بیشتر باکو در این راستا بر کریدور زنگزور است که جمهور خودمختار نخجوان را به سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان متصل می‌کند که اخیر طبق توافق با ایران، این راهرو از خاک ایران عبور خواهد کرد.

نقش ترکیه
بنابراین، زمانی که این کریدور به طور کامل عملیاتی شود، مسیر عبور از ترکیه با یک مسیر از طریق اوکراین تکمیل می‌شود. چرا اپراتورهای این کریدور به جای ترکیه، اوکراین را به عنوان یک کشور ترانزیتی انتخاب می‌کنند؟ البته در حال حاضر رقابت با ترکیه در صورت امکان دشوار خواهد بود و کارشناسان نیز ترکیه را به عنوان یک رقیب در نظر نمی‌گیرند، بلکه به عنوان یک شریک می‌دانند.

ترکیه در حال حاضر یک بازیگر اصلی در خط باکو - تفلیس - قارص است. علاوه بر این، ترکیه همسایه اروپا و یکی از بازیگران اصلی بین المللی در منطقه با منافع اقتصادی بالا است. همچنین همه کشورهای گوام به ویژه جمهوری آذربایجان و اوکراین با ترکیه مشارکت راهبردی داشته‌اند و مشارکت این کشور در توسعه کریدور گوام می‌تواند تاثیر بالایی بر موفقیت آن داشته باشد.

پتانسیل اوکراین
اوکراین کشور مهمی در ترانزیت کالا بین آسیا و اروپا است که از ماه گذشته تحت حمله نظامی روسیه قرار گرفته و می‌تواند تاثیر منفی بر میزان تجارت آسیا و به ویژه چین داشته باشد. پیش از این درگیری، کشور اصلاحات جدی را پشت سر گذاشت که چشم‌انداز خوبی برای بهبود چشمگیر گذرگاه‌های مرزی و پاسگاه‌های گمرکی، نوسازی زیرساخت‌های ریلی و جاده‌ای، امکانات لجستیکی و غیره دارد.

این کریدور برای اوکراین و اقتصاد آن مهم است. بنابراین، مطمئنا میتواند تحولات پویا و پیشرفت‌های قابل توجهی در سیستم حمل و نقل و ترانزیت ملی اوکراین ایجاد کند. نکته مهمی که باید در نظر داشت این است که اوکراین با مسئولیت‌های بسیار سخت گیرانه با اتحادیه اروپا، موافقت نامه همکاری را امضا کرده و اصلاح و نوسازی بخش حمل و نقل یکی از اجزای اصلی این توافقنامه است.

از جمله اهداف اصلی در حال حاضر، تهیه مطالعات امکان سنجی کریدور حمل و نقل گوام است که یک استراتژی توسعه روشن را ارائه می‌دهد. چون باید به درک روشنی از آنچه باید در سطوح ملی و منطقه‌ای انجام شود برای رفع یا کاهش همه اختلافات، تنگناها و تفاوت‌ها در کشورهای مربوطه منجر شود.

در نهایت، کریدور حمل و نقل گوام باید به عنوان یک کریدور حمل و نقل واحد و رقابتی تلقی شود و عمل کند. به باور کارشناسان علاوه بر یک کریدور حمل و نقل، این منطقه می‌تواند به عنوان یک منطقه آزاد تجاری توسعه یابد که یکی دیگر از اهداف اصلی است. هدف نهایی گرد هم آوردن تمامی بازیگران علاقه مند به توسعه یک مسیر حمل و نقل/ترانزیت ایمن، قابل اعتماد و رقابتی است که اروپا را به آسیای مرکزی، خلیج فارس و فراتر از آن متصل می‌کند، بنابراین قطعا به نفع جامعه بین المللی خواهد بود.

کریدور گوام بهانه‌ای برای رایزنی تهران و باکو نیز خواهد شد که پس از روابط پر تنش در سال گذشته، به دنبال بهبود روابط و حل مشکلات دارند که شاید تاثیرگذارترین و مهمترین آن همکاری در قالبهای راه‌های بین المللی مانند کریدور شمال-جنوب، خلیج فارس-دریای سیاه، زنگزور و حالا گوام باشد

کریدور گوام و ایران
هرچند ایران عضو سازمان گوام نیست اما جایگاه مهمی در تحقق هدف کریدور گوام است، باید توجه داشت که یکی از اهداف آن اتصال اروپای شرقی به خلیج فارس است که این مهم با حضور ایران و اتصال آن از طریق جمهوری آذربایجان صورت خواهد گرفت که باز هم تاکیدی دارد بر نقش بی بدیل ژئوپلتیکی ایران در تجارت منطقه‌ای و جهانی.

همچنین این ارتباط می‌تواند روابط اقتصادی تهران با کشورهای اروپای شرقی که جز محصولات کشاورزی، تجارت بالایی ندارد کمک کند. البته قطعا به نفع کشورهای عضو کریدور و حتی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس خواهد بود.

به نظر می‌رسد کریدور گوام بهانه‌ای برای رایزنی تهران و باکو نیز خواهد شد که پس از روابط پر تنش در سال گذشته، به دنبال بهبود روابط و حل مشکلات دارند که شاید تاثیرگذارترین و مهمترین آن همکاری در قالبهای راه‌های بین المللی مانند کریدور شمال-جنوب، خلیج فارس-دریای سیاه، زنگزور و حالا گوام باشد. البته شاید مهمترین مولفه برای اجرایی شدن این کریدور برقراری صلح در دو منطقه دریای سیاه و قفقاز جنوبی است که در حال حاضر از نقاط پرتنش جهان است.