تهمینه غمخوار؛ بازار: اگرچه آرمان های توسعه طلبانه ایران عمدتاً خاورمیانه را هدف قرار داده است، اما کشورهای قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی همچنان به عنوان اهداف چشم انداز تهران در نظر گرفته می شوند. منافع ایران در قلمرو پس از شوروی ریشه تاریخی عمیقی دارد. از منظر تهران، همسایگان نزدیک مانند ارمنستان، جمهوری آذربایجان، تاجیکستان و ترکمنستان در طول تاریخ بخشی از به اصطلاح ایران بزرگ بوده اند.
بر همین اساس، جمهوری اسلامی در طول سالهای گذشته تلاش کرده است تا از پیوندهای مذهبی و قومی خود با برخی از کشورها مانند جمهوری آذربایجان و تاجیکستان استفاده کند و در منطقه قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی، بیش از پیش به کشورهایی که به طور سنتی منحصراً در حوزه منافع روسیه هستند، نزدیک گردد.
البته در مورد روابط ایران با جمهوری آذربایجان، تحلیلها و نظرات مختلفی از سوی کارشناسان مسائل بین الملل مطرح شده است: برخی معتقدند که تهران، نه تنها جمهوری آذربایجان را به عنوان سکوی پرش احتمالی در جهت انجام اقدامات اسرائیل علیه ایران می داند، بلکه به عنوان کشوری در نظر می گیرد که منافع ایران در آن به دلیل اتحاد بین آنکارا و باکو به طور جدی تضعیف شده است.
همچنین، عده ای به اقداماتی که در چند ماه اخیر این کشور در قبال ایران انجام داد، اشاره می کنند در حالی که کامیون های ایرانی به دلیل بسته بودن بخشی از مسیر کشور ارمنستان مجبور بودند تا برای مسیر ۲۰ کیلومتری ۱۳۰ دلار به کشور جمهوری آذربایجان عوارض پرداخت کنند و همین امر یعنی اخذ عوارض از کامیون های ایران در مسیر گوریس_کاپان به تجارت ایران و ارمنستان ضربه زد.
این دسته همچنین معتقدند که نقش ایران در قفقاز جنوبی در طول جنگ ۴۴ روزه تضعیف شد؛ به طوری که ممکن بود جمهوری اسلامی به بیرون راندن کامل از منطقه نزدیک شود، زیرا ایران تلاش کرد تا با میانجیگری های مختلف در میان کشورهایی که در حل مشکلات منطقه دخیل هستند، قرار گیرد. اما، روسیه و ترکیه نقش تعیین کننده ای در حل و فصل آن اختلافات داشتند.
برخی از کارشناسان خارجی نیز در تحلیلهای خود اذعان کرده اند که گام های تهران نه تنها باکو و آنکارا، بلکه مسکو را با فعالیت های فزاینده در جهت حمایت از ارمنستان به چالش می‌کشد، چرا که ایران در تلاش است تا به عامل ضامن امنیت و تمامیت ارضی ارمنستان تبدیل شود و در نتیجه از نفوذ روسیه بر رهبری ارمنستان بکاهد
برخی از کارشناسان خارجی نیز در تحلیلهای خود اذعان کرده اند که گام های تهران نه تنها باکو و آنکارا، بلکه مسکو را با فعالیت های فزاینده در جهت حمایت از ارمنستان به چالش می‌کشد، چرا که ایران در تلاش است تا به عامل ضامن امنیت و تمامیت ارضی ارمنستان تبدیل شود و در نتیجه از نفوذ روسیه بر رهبری ارمنستان بکاهد.
زمانی که احداث کریدور زنگزور توسط جمهوری آذربایجان مطرح شد، ایران در ابتدا به مخالفت پرداخت و پس از آن در اجلاس سران عشق آباد نگرش خود را نسبت به احداث این کریدور تغییر داد. برخی از تحلیلها نشان می دهد که مخالفت ایران با ایجاد کریدور زنگزور از قره باغ به نخجوان از طریق خاک ارمنستان نیز به طور غیرمستقیم با منافع روسیه در تضاد است، زیرا نیروهای مرزی روسیه باید از این بزرگراه محافظت کنند و به مسکو اهرم بیشتری در قفقاز جنوبی می دهد.
با نگاهی کلان می توان در یافت که رقابت روسیه و ایران با مشارکت رقابتی روسیه و ترکیه با هدف تقسیم حوزه های نفوذ و تضمین در برابر تجاوزات یکدیگر متفاوت خواهد بود: منافع تهران نسبت به کشورهایی نظیر ارمنستان و تاجیکستان که در حال حاضر در حوزه انحصاری منافع روسیه کشور هستند، گسترش می‌یابد. در عرصه ژئوپلیتیک و شرایط امروزی، تضادهایی بین روسیه و ایران در فضای پس از شوروی وجود دارد در حالی که این تضادها چندان واضح نیستند، رقابت روسیه و ایران در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی در آینده قابل پیش بینی همچنان یک احتمال باقی می ماند.
دسته دیگر از کارشناسان حوزه قفقاز جنوبی در رابطه با روابط ایران و جمهوری آذربایجان نگاه خوش بینانه دارند و به سفرهای اخیری که مقامات دو کشور انجام دادند اشاره کرده و معتقدند که اشتراکات تاریخی، فرهنگی و زمینه های همکاری های اقتصادی مشترک دو جانبه همگی نشان دهنده تمایل دو طرف در افزایش و تعمیق روابط دوجانبه است و میتوان مشاهده کرد که جمهوری آذربایجان و ایران روابط عمیقی در حوزه های تجاری، اقتصادی، انرژی، گمرک و سرمایه گذاری داشته و میان دو کشور فرصت های خوبی برای اجرایی کردن پروژه های مشترک در این حوزه ها وجود دارد.
بر همین اساس میتوان دید که حتی در ماههای اخیر علی رغم ادامه پاندمی کرونا در دو سال اخیر، گردش تجاری ایران و جمهوری آذربایجان در ۱۱ ماه سال گذشته نسبت به یک سال قبل ۳۰ درصد و میزان حمل‌ونقل جاده‌ای نیز ۶۲.۵ درصد افزایش یافته است، در این مدت حمل و نقل و ترانزیت کالا میان دو کشور یک روز هم متوقف نشده است.
بر همین اساس، چندی پیش خبری مبنی بر اینکه یک مسیر ترانزیتی جدید از طریق ایران، آذربایجان غربی را به منطقه نخجوان آذربایجان متصل می کند، منتشر شد که این مسیر از پنج کیلومتری مرز ایران با ارمنستان عبور خواهد کرد.
در ۱۱ مارس، الهام علی اف، رئیس جمهور جمهوری آذربایجان، رستم قاسمی، وزیر شهرسازی و راه ایران را در باکو مورد استقبال قرار داد؛ در حالی که پیش از آن دو مقام دیداری آنلاین با یکدیگر برگزار کردند. بر همین اساس تفاهم نامه ای در جهت ایجاد کریدوری که منطقه زنگزور شرقی جمهوری آذربایجان را به منطقه نخجوان متصل می کند، میان شاهین مصطفی اف معاون نخست وزیر جمهوری آذربایجان و رستم قاسمی امضا شد.
در اصل، این موافقتنامه ایجاد یک راه آهن جدید، یک بزرگراه جدید و همچنین خطوط ارتباطی و انرژی با تمام زیرساخت های مرتبط را پیشنهاد می کند. بر اساس گزارش ها، در این دیدار همچنین، مشارکت شرکت های ایرانی در بازسازی مناطقی که در جریان جنگ دوم قره باغ و پس از آن به کنترل جمهوری آذربایجان بازگشته بودند و همچنین از سرگیری پروازهای بین دو کشور مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
این کریدور پس از تقریباً یک سال حمایت الهام علی اف از احداث «کریدور زنگزور» انجام شد که از استان سیونیک در جنوب ارمنستان (در آذربایجان به نام زنگزور) می گذرد. ارتباط نخجوان و غرب از طریق ارمنستان یکی از نقاط توافق سه جانبه ای بود که به جنگ دوم قره باغ کوهستانی پایان داد، اگرچه هرگز به آن کریدور گفته نشد. همچنین، این کریدور به‌عنوان بخشی از کریدور شمال_جنوب است که تاثیر به‌سزایی در ارتقای زیرساخت‌های حمل‌ونقل دو کشور و انتقال برق خواهد داشت.
آراستون اروجلو: در حالی که ارتباطات از طریق ایران ممکن است فقط برای آذربایجان، ترکیه و ایران مهم باشد، کریدور زنگزور یک پروژه جهانی است که که چین و سایر کشورهای آسیایی را به اروپا متصل می کند
علی اف پیش از این تهدید کرده بود که چنین کریدوری به زور احداث و راه اندازی خواهد شد ضمن اینکه جمهوری آذربایجان به این کریدور صرفاً به عنوان یک راه آهن نگاه نمی کند. زیرا هم راه آهن و هم بزرگراه از این کریدور عبور خواهد کرد. ارمنستان نیز اگر از مواضع ضد آذربایجانی، اسلام هراسی و ضد ترکی خود دست بردارد، می تواند از این موضوع بهره مند شود.
در همین راستا، انار ممدلی فعال حقوق بشر و رئیس مرکز نظارت بر انتخابات و مطالعات دموکراسی، یک نهاد ناظر دموکراسی آذربایجان گفت: دستیابی به چنین توافقی بین دو کشور، هر چند با تأخیر، قابل ستایش است ضمن اینکه جایگزین‌ها برای کریدور ارمنستان به کسی آسیب نمی‌رساند. با این حال، همه مسیر جدید از طریق ایران را جایگزینی برای کریدور ارمنستان نمی دانند.
تحلیلگر سیاسی و رئیس مرکز تحقیقات شرق و غرب، یک اندیشکده مستقر در باکو: پیش بینی ها نشان نمی دهد که ارمنستان موافق احداث این کریدور باشد و به‌طور داوطلبانه کریدور زنگزور را ایجاد کند زیرا مقامات ارمنی اعلام کرده اند که جمهوری آذربایجان با کمک ایران قصد دارد با دور زدن خاک ارمنستان دو منطقه خودمختار نخجوان و منطقه زنگزور را به صورت زمینی وصل کند
آراستون اروجلو، تحلیلگر سیاسی و رئیس مرکز تحقیقات شرق و غرب، یک اندیشکده مستقر در باکو، در یک پست فیسبوکی نوشت: در حالی که ارتباطات از طریق ایران ممکن است فقط برای آذربایجان، ترکیه و ایران مهم باشد، کریدور زنگزور یک پروژه جهانی است که که چین و سایر کشورهای آسیایی را به اروپا متصل می کند.
اروجلو همچنین گفت: پیش بینی ها نشان نمی دهد که ارمنستان موافق احداث این کریدور باشد و به‌طور داوطلبانه کریدور زنگزور را ایجاد کند زیرا مقامات ارمنی اعلام کرده اند که جمهوری آذربایجان با کمک ایران قصد دارد با دور زدن خاک ارمنستان دو منطقه خودمختار نخجوان و منطقه زنگزور را به صورت زمینی وصل کند.
با این حال، از آن جایی که کریدور زنگزور فرصت های توسعه منطقه ای را باز کرده و موقعیت قفقاز جنوبی را به عنوان یک مرکز حمل و نقل تقویت می کند، مشارکت ایران در این کریدور هم به نفع کشور و هم منطقه است.
نظر شما