نقش دولت ها در تجارت بین المللی داده های اطلاعاتی

وحید پورتجریشی؛ بازار: اقتصاد دیجیتال از جمله مفاهیم نسبتا نو پا در ذیل مبحث اقتصاد بین الملل است که طی سال های گذشته به ویژه در ایام شیوع بیماری کرونا در جهان، بیش از هر مفهوم دیگری و به اندازه کرونا، زندگی بشر را تحت تاثیر خود قرار داد.

بنابر تعریف، اقتصاد دیجیتال (Digital economy) به یک اقتصاد مبتنی بر فناوری‌های محاسبات دیجیتال اشاره دارد. همچنین این مفهوم به عنوان «انجام دادن فعالیت‌های اقتصادی از طریق بازارهایی مبتنی بر اینترنت و شبکهٔ گستردهٔ جهانی» در نظر گرفته شده‌است. اقتصاد دیجیتال نیز گاهی اوقات به نام اینترنت اقتصاد، اقتصاد جدید یا اقتصاد وب شناخته می‌شود. به‌طور فزاینده، «اقتصاد دیجیتال» با اقتصاد سنتی درهم آمیخته و مشخص‌ کردن تفاوت آن سخت است.

اما همانطور که تعریف این نوع از اقتصاد نیز آمده، حوزه دربرگیری آن، مربوط به چند مفهوم مهم بوده که مجموع این مفاهیم، شاکله اصلی اقتصاد دیجیتال را شکل می دهند. اما اصل اساسی اقتصاد دیجیتال را مفهوم داده های اطلاعاتی یا همان دیتا تشکیل می دهد که سایر مفاهیم همچون تحلیل داده، محاسبات ابری، هوش مصنوعی، بلاکچین، اینترنت اشیاء و سایر سرویس های مبتنی بر اینترنت نیز به عنوان مباحث زیر مجموعه اقتصاد دیجیتال، مفهوم کلی آن را شکل می دهند.

بر همین اساس، در بخش نخست این گزارش، به دو مولفه اساسی ذیل مبحث داده های اطلاعاتی یعنی غیر قابل اندازه گیری بودن و شکل توزیع زیرساخت های لازم برای بهره مندی از تجارت داده ها در کشورهای مختلف پرداخته شد. در بخش حاضر نیز قصد داریم به دو مولفه مهم دیگر در همین بخش یعنی ماهیت و مفهوم داده های اطلاعاتی و همچنین نحوه برخورد با تجارت آن در محیط بین المللی بپردازیم. پس با ما همراه باشید.

مفهوم و تعریف داده های اطلاعاتی و تفاوت آنها با کالا یا خدمات
علیرغم اهمیت بسیار زیاد داده های اطلاعاتی در اقتصاد دیجیتال که پیشتر به صورت مفصل به آن پرداخته شد، مشکل اینجاست که هنوز تعریف و فهم ثابت و مشترک جهانی از داده های اطلاعاتی در دست نبوده و همین موضوع، منجر به ایجاد وضعیتی مبهم در تجارت آنها به ویژه در مقیاس بین المللی شده است.

پیش از هر چیز باید به این نکته توجه داشته باشیم که داده های اطلاعاتی اگرچه می توانند به یکی از منابع بسیار مفید تولید ثروت در آینده نه چندان دور تبدیل شوند، اما ماهیت آنها با کالا یا خدمات سنتی که هم اکنون در سراسر جهان مورد مبادله قرار می گیرند، متفاوت است.

به عنوان مثال، علیرغم کالا یا خدمات، داده های اطلاعاتی می توانند در زمان واحد توسط میلیون ها شخص حقیقی یا حصوصی مورد استفاده قرار گیرند. همچنین دسترسی به داده ها بر خلاف کالا، می تواند سطح بندی شده و به سادگی، محدودیت های قانونی یا فنی برای سطح دسترسی به آنها تعریف کرد.

از آنجاکه این تعریف سطح دسترسی، تنها در اختیار مرجع صادر کننده یا فروشنده داده ها تعیین می شود، این موضوع می تواند منجر به ایجاد تبعیض گسترده در میزان دسترسی به اطلاعات و همنین انحصاری شدن این دسترسی شود. به عنوان مثال، می توان برای درک اهمیت این موضوع، نگاهی به شرکت های بزرگ داده کاوی جهانی مانند گوگل یا بلک بری بیندازیم تا اهمیت انحصاری بودن دسترسی به اطلاعات و آنالیز داده ها را به خوبی درک نماییم.

بدیهی است که اطلاعات موجود در اختیار این شرکت ها، می تواند به سادگی برای تحلیل بازار، سنجش ارزش ها و بسیاری از موارد دیگر حتی به صورت کشور به کشور مورد استفاده قرار گیرند؛ وجه تمایزی که منجر ایجاد بیننش و درکی عمیق در آینده برای شناخت دقیق بازار کشورهای مختلف ایجاد خواهد کرد و این در حالیست که چنین اطلاعاتی در دست کشورهای کمتر توسعه یافته نیست.

از سوی دیگر، انحصار در دسترسی به اطلاعات، منجر به ایجاد نگرانی های امنیتی، نقض متعدد موارد مربطوب ه حقوق بشر و مواردی از این دست خواهد شد که نظارت بر آنها، نیازمند قانونگذاری در سطح کلان و بین المللی است.

بازگشت به مثال گوگل، این شرکت و یا شرکت های بزرگ داده کاوی جهان با قرار دادن رایگان امکاناتی همچون حافظه ابری، مرورگرهای پرقدرت و بسیاری دیگر از ابزارهای هوشمند در اختیار کاربران خود، آنها را به شکلی به سمت خود جذب می نمایند، که شاید کمتر کسی در جهان امروز پیدا شود که در فضای اینترنت مشغول به فعالیت بوده و گوگل اطلاعاتی از آن فرد در اختیار ندارد.

اهمیت شبکه های اجتماعی و اطلاعات استخراج شده از طریق آنها از افراد مختلف در سراسر جهان به گونه ای است که این اطلاعات و شرکت ها به کانون اصلی توجه سرویس های اطلاعاتی بزرگ جهان همچون سازمان سیا آمریکا تبدیل شده اند.

نشریه «وایر» نزدیک به حزب جمهوریخواه آمریکا پس از انتشار رسوایی قرار دادن اطلاعات محرمانه کاربران فیسبوک در اختیار سازمان سیا، با انتشار گزارشی مدعی شد که فیسبوک اساسا توسط سازمان اطلاعات و امنیت ایالات متحده اختراع و تاسیس شده است.

اهمیت این گزارش زمانی بیشتر شد که تصاویری از «مارک زاکربرگ» موسس و مدیرعامل فیسبوک در همایش برگزار شده برای تقدیر از شخصیت های تاثیرگذار در تامین امنیت ایالات متحده توسط سازمان سیا و دریافت لوح تقدیر از رئیس وقت این سازمان در فضای مجازی منتشر شد.

لزوم تمییز مبادلات اطلاعاتی در فضای بین المللی با ترازیت کالا
همانطور که پیشتر نیز اشاره شد، اساسا مبادله اطلاعات میان مرزی (Cross Border) با کالا و خدمات متفاوت استو باید علاوه بر در نظر داشتن این تفاوت، مولفه های حقوقی و تجاری مجزا برای مبادلات اطلاعاتی با کالا یا خدمات نیز در نظر گرفته شوند.

در زمینه اقتصاد دیجیتال، بزرگترین مشکل پیش رو در این فضا، بحث مالکیت انحصاری داده ها و حاکمیت انحصاری آنهاست که باید همچون کالای متعلق به یک شرکت یا فرد خاص، مالکیت آن را برای دارنده اطلاعات به رسمیت شناخت. در واقع، به جای متعاملین در فضای اقتصاد سنتی که عبارتند از فروشنده و خریدار، در اینجا باید از مالک اطلاعات و کسانی که به آن دسترسی خواهند داشت، یاد کنیم.

با این رویکرد، با مشکلی بزرگتر مواجه خواهیم شد. در اقتصاد سنتی، دولت ها از محل دریافت حق گمرکی اقدام به کسب درآمد حاصل از مبادلات کالاهای ترانزیتی می کنند. اما در خصوص مبادلات و ترانزیت داده های اطلاعاتی، شاهد چنینی چیزی نیستیم و همین موضوع علیرغم درآمد بسیار چشمگیر حاصل از مبادله اطلاعات، می تواند به یک خلاء بزرگ برای به چالش کشیدن درآمد دولت های این تجارت پر سود تبدیل شود.

از سوی دیگر، هرگونه مداخله دولت ها در قانونگذاری مربوط به چیستی داده های اطلاعاتی و وضع تعرفه های گمرکی بر این مبادلات، نباید به حریم خصوصی و مالکیت انحصاری داده های اطلاعاتی خدشه ای وارد کند. به نظر می رسد این موضوع در حال حاضر در زمره بزرگترین معضلات پیش روی اقتصاد دیجیتال و تمامی مشتقات آن از جمله مبادله اطلاعات و حتی دارایی های دیجیتال مانند رمزارزها در سراسر جهان تبدیل شده است.

در بخش های بعدی این گزارش، به مساله حاکمیت دولت ها، وضع مقررات حاکم بر مبادله اطلاعات بین المللی، امنیت ملی و مواردی از این دست بیشتر خواهیم پرداخت.