سهم ایران از بازار ترانزیت «واخان» چه خواهد بود؟| آورده کریدور واخان برای ایران چه خواهد بود؟

وحید پورتجرشی؛ بازار: حکومت طالبان از زمان بازگشت مجدد به راس قدرت در افغانستان، اقدامات بعضا مثبتی برای بهبود شرایط اقتصادی این کشور به کار بسته اند. تمرکز طالبان به ویژه طی یک سال گذشته، عمدتا بر مسیرهای ترانزیتی عبوری از این کشور بوده که البته در حال حاضر، هیچ یک از این مسیرها وجود خارجی ندارند.

با اینحال، قراردادهای متعدد طالبان با کشورهای ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان و پاکستان طی ماه های گذشته نشانگر رویکرد مثبت حکومت جدید افغانستان برای توسعه درآمدرهای ارزی این کشور است. طالبان حتی در تلاش است میزان پروازهخای ترانزیتی از آسمان افغانستان را که به گفته مقام های ارشد این کشور، بیش از ۷۰۰ دلار در هر پرواز برای کابل درآمد ارزی خواهد داشت را افزایش دهد.

کریدور واخان، سرآغاز تحول اقتصادی افغانستان

اگرچه تمامی کریدورهای ترانزیتی عبوری از خاک یک کشور، قطعا حامل درآمدهای ارزی قابل توجهی برای آن کشور خواهند بود، اما برخی از کریدورها مانند کریدور شمال - جنوب عبوری از ایران، در صورت تکمیل می توانند اقتصاد ملی کشور را متحول نمایند. در شرق افغانستان، این روزها شاهد شکل گیری کریدوری به نام واخان هستیم که ظاهرا حکومت طالبان تمرکز ویژه ای روی آن دارد. البته مسیر جاده واخان را می توان از جمله قدیمی ترین مسیرهای جاده ابریشم باستانی دانست که تا زمان حاکمیت شوروی سابق بر افغانستان، از آن به عنوان مسیری ارتباطی با چین و انتقال تسلحیات ونیروی نظامی از شوروی به افغانستان استفاده میشد. اما پس از فروپاشی شوروی و روی کار آمدن طالبان در اواسط دهه ۹۰ میلادی، جنگ داخلی میان نیروهای طالبان و قومیت های مختلف افغانستان منجر به رها شدن واخان به عنوان یک پل ارتباطی مهم با چین شد.

البته چینی ها هم آن زمان به دلیل همسایگی اویغورها با واخان و جلوگیری از ایجاد هرگونه ارتباط میان اسلامگرایان طالبان با مسلمانان چینی، این مرز ارتباطی را به صورت کامل مسدود ساخته و مانع از ارتباط ابل مستقر در دو سوی مرزها با یکدیگر شدند. اما اکنون با گذشت حدود ۳۰ سال از آن زمان و به لطف ارتباط مثبت موجود میان طالبان و پکن، دو طرف از بازگشایی جاده واخان و تبدیل مجدد آن به پل ارتباطی میان دو کشور استقبال کرده اند.

در همین راستا، سخنگوی وزارت احیا و انکشاف دهات افغانستان، از تکمیل مسیر ۵۰ کیلومتری متصل کننده منطقه واخان به چین خبر داده است. به گفته نجیب الله هارون، کار ساخت جاده واخان از منطقه بازگنبد واقع در ولایت بدخشان به سمت نقطه صفر مرزی با چین به اتمام رسیده است. وی تاکید کرد که دولت طالبان حدود ۳۶۹ میلیون افغانی برای اتصال جاده ای به نقطه سفر مرزی هزینه کرده است.

طالبان امیدوار است با اتصال به مسیرهای ترانزیتی چین، بتوانند اقتصاد منطقه واخان به عنوان یکی از محرومترین مناطق داخل این کشور را احیا نمایند. به نوشته طلوع نیوز، ساکنان ولایت بدخشان و منطقه واخان نیز استقبال گسترده ای از اتصال مرزی با چین کرده اند. در همین حال، خیر الدین مایل، رئیس اتاق تجارت و سرمایه گذاری افغانستان نیز ضمن تاکید بر ضرورت اتصال با چین، گفت که راه اندازی جاده واخان نقش مهمی در مبادلات کالا و صادرات افغانستان به چین، به ویژه در بخش معادن به همراه خواهد داشت.

واخان، شمشیر دو لبه برای ترانزیت ایران

اگرچه حکومت طالبان از زمان بازگشت مجدد به قدرت در سال ۲۰۲۱، همواره از علاقه خود برای همکاری با کشورهای منطقه به ویژه ایران سخن گفته اند، اما حقیقت امر این است که سیاست خارجی این گروه هنوز در سطح کلان همچنان چندان روشن نبوده و نمی توان با قطعیت در خصوص آن صحبت کرد.

آنچه تا به امروز شاهد بوده ایم این است که علیرغم میزبانی چند ده ساله ایران از پناهجویان افغان به ویژه طی سه سال اخیر (از زمان بازگشت مجدد طالبان به قدرت) که به یکی از موضوعات بحث برانگیر حکمرانی در کشورمان نیز تبدیل شده، میزان مشارکت و تعاملات طالبان با کشورهای آسیای مرکزی و پاکستان بسیار بیشتر از سطح روابط با ایران بوده است. به عنوان مثال، دستکم طی یک سال گذشته، طالبان قراردادهای بزرگی در زمینه ترانزیت با کشورهای CIS مانند ازبکستان، ترکمنستان و اخیرا نیز تاجیکستان به امضا رسانده اند که قرار است این کشورهای محصور در خشکی را از طریق خاک افغانستان به پاکستان و سپس اقیاسنوس هند متصل نمایند. بدیهی است که این کریدورها تمام به موازات کریدور شمال - جنوب ایران طراحی شده که در صورت عملیاتی شدن، می تواند منجر به کاهش اهمیت مسیر شمال - جنوب ایران شود.

اما حقیقت امر این است که نمی توان مانع از ساخت مسیرهای رقیب در کشورهای همسایه شد و هر کشوری محق است در حوزه حاکمیت خود، هر مسیر جدید را ساخته و تحقق بخشد. لذا، رویکرد فعلی ایران برای نقش آفرینی در ترانزیت افغانستان، به ویژه در خصوص کریدور واخان که در صورت اتصال می تواند بار چین را به سمت این کشور روانه سازد، می بایست کاملا در تعامل با طالبان باشد. در صورتیکه خط ریلی خواف - هرات بتواند به سمت مزارشریف و سپس، شرق افغانستان توسعه یابد، کریدور واخان در نهایت به سمت ایران رهسپار خواهد شد که این موضوع می تواند سود بزرگی از طریق بار چین، برای ایران به همراه داشته باشد.

اما هرگونه انفعال در تعامل با طالبان و یا مخالفت بیهوده با ساخت کریدور واخان و کریدورهای طراحی شده دیگر برای توسعه ترانزیت افغانستان، قطعا محصولی جز کنار رفتن ایران از بازار ترانزیت افغانستان در پی نخواهد داشت. نکته دیگر اینکه بار ریلی چین در حال حاضر به دلیل تحریم ها و البته تلاش کشورهای CIS برای رونق بخشیدن به کریدور ترانس کاسپین، راهی ایران نشده و از طریق دریای خزر رهسپار اروپا می شود. تمامی تلاش ها برای جلب نظر موافق چینی ها برای عبور دادن بار ترانزیتی خود از ایران نیز یا ناموفق بوده و یا در خوشبینانه ترین حالت، منجر به ایجاد جریان بار پایدار نشده است. حال آنکه شاید بتوان دستکم روی مسیر ترانزیتی افغانستان برای انتقال بار چین به ایران حساب ویژه ای باز کرد که البته تمامی این موارد بستگی به نوع تعامل ایران با طالبان خواهد داشت.