نبض انرژی هند در دستان راه آهن ایران؛ زغال سنگ روسیه، برگ برنده ترانزیت ریلی!

وحید پورتجریشی؛ بازار: توسعه جریان بار ترانزیتی در کشور، یکی از منابع درآمد قدرتمند مبتنی بر توسعه پایدار محسوب می شود. ترانزیت از جمله صنایعی با بهره وری بالا است که اگرچه نیازمند توسعه پر هزینه زیرساخت های ارتباطی در بخش های جاده ای، ریلی و دریایی یک کشور است، اما برای چندین نسل می توان روی درآمدهای حاصل از آن حساب کرد. همچنین، این صنعت که امروزه به یکی از اصلی ترین منابع درآمد برخی کشورها تبدیل شده، یکی از مهمترین راه های حصول درآمد ارزی است که بخشی از این منابع را می توان به توسعه زیرساخت ها تخصیص داد.

در حقیقت باید اینگونه عنوان کرد که در صورت رونق ترانزیت، بخش عمده ای از هزینه های مربوط به ایجاد زیرساخت های ارتباطی کشور از طریق درآمدهای حاصل از ترانزیت در میان مدت و بلند مدت تامین شده و نیازی به پرداخت هزینه ایجاد زیرساخت از محل درآمدهای جاری کشور نیست. جالب است بدانیم که حتی برخی از کشورهایی که پیشتر، اهمیتی در جایگاه ترانزیت جهان نداشتند، امروزه به هاب های مهم توزیع بار تبدیل شده اند که از جمله می توان به دو کشور لهستان و ترکیه اشاره کرد.

ترانزیت زغال سنگ روسیه به هند از مسیر ریلی ایران

مدیرعامل راه آهن جمهوری اسلامی ایران، ۲۳خرداد ماه از ترانزیت نخستین محموله زغال سنگ صادراتی روسیه به هند خبر داد. به گفته سید میعاد صالحی، این محموله شامل دو رام قطار با ۵۹ واگن بوده که از مرز سرخس وارد خاک ایران شده و نهایتا به سمت مقصد اصلی خود یعنی هند رهسپار گشته است.

بر اساس آمار منتشر شده از سوی وب سایت معتبر Statista، هندی ها در سال ۲۰۲۱ عنوان بزرگترین وارد کننده زغال سنگ جهان پس از چین را به خود تخصیص داده اند.

اما فارغ از اهمیت شکل گیری جریان بار نسبتا مستمر بین روسیه و هند از طریق شبکه ریلی ایران، باید دید که بارهایی چون زغال سنگ تا چه میزان برای ترازیت ریلی ایران آن هم به مقصد هند مفید خواهد بود. همچنین، از دید تجاری باید این نکته را بررسی کرد که آیا اساسا واردات زغال سنگ به عنوان سوخت صنعتی، همواره مورد نیاز هندی ها بوده و می توان روی بلند مدت روی این جریان بار حساب کرد و یا مانند بسیاری از موارد، میزان این واردات در چند محموله موقتی خلاصه خواهد شد؟

اهمیت استراتژیک ترانزیت زغال سنگ برای راه آهن ایران

زغال سنگ از جمله مواد سوختی است که علیرغم قدمت خود، همچنان برای تامین حرارت لازم در بسیاری از صنایع هند و دیگر کشورهای در حال توسعه جنوب آسیا از اهمیت بالایی برخوردار است. این میزان جذابیت زغال سنگ به واسطه تولید حرارت پایدار و بالا و البته قیمت بسیار پایینتر از سوخت های مایع همچون گازوئیل یا نفت کوره ایجاد شده که هند یکی از بزرگترین خریداران زغال سنگ در جهان به حساب می آید.

بر اساس آمار منتشر شده از سوی وب سایت معتبر Statista، هندی ها در سال ۲۰۲۱ عنوان بزرگترین وارد کننده زغال سنگ جهان پس از چین را به خود تخصیص داده اند. نکته مهم در نمودار بالا اینکه حتی کشورهای صنعتی مهم جهان همچون ژاپن، کره جنوبی، آلمان و هلند نیز همچنان در صدر جدول بزرگترین وارد کنندگان این ماده سوختی قرار داشته و لذا، می توان گفت که ترانزیت زغال سنگ از کشوری چون روسیه به عنوان یکی از بزرگترین صادر کنندگان زغال سنگ در جهان، تجارتی استراتژیک برای ایران به حساب می آید.

همانطور که در نمودار آماری سال ۲۰۲۲ موسسه Statista ملاحظه می فرمایید، روسیه عنوان سومین صادر کننده زغال سنگ جهان را به خود تخصیص داده که این رتبه همچنان برای این مسکو حفظ شده است.

افزایش ۵ درصدی واردات زغال سنگ هند طی دو ماه گذشته

نشریه بیزنس استاندارد هند روز ۱۸ تیرماه با انتشار گزارشی آماری، از افزایش واردات زغال سنگ به این کشور طی ماه های آوریل تا می خبر داد. به نوشته این نشریه، در بازه زمانی دو ماهه، میزان واردات زغال سنگ به هند به حدود ۵۲ میلیون تن رسیده که طی ماه های قبل از آن، بی سابقه بوده است.

افزایش واردات زغال سنگ به هند با آغاز فرآیند ترانزیت این ماده سوختی مهم از روسیه به هند همزمان شده که به نظر می رسد شبکه ریلی ایران کمک شایانی به تامین زغال سنگ مورد نیاز هندی ها داشته است.

با اینحال، میزان واردات زغال سنگ هند در ماه می ۲۰۲۴ به نسبت زمان مشابه سال قبل، کاهشی ۳ میلیون تنی (۱.۴۳ درصد) را تجربه کرده که دلیل عمده آن، رکود شکل گرفته در بازارهای جهانی است. اما به گفته هلدینگ سرمایه گذاری «وینایا ورما»، نگرانی در خصوص کاهشی شدن روند واردات زغال سنگ به این کشور وجود نداشته و پیش بینی می شود که پس از گذشت فصل مانسون (تا پایان جولای) میزان واردات زغال سنگ به هند، بار دیگر افزایشی شود.

بدیهی است که تا زمان عدم رفع تحریم ها، تنها راه موجود برای دستیابی به منابع ارزی حاصل از ترانزیت، دست زدن به تهاتر است که این روش علاوه بر منسوخ شدن در اقتصاد جهانی، صرفه اقتصادی برای ایران نخواهد داشت.

نکته مهمی که در این میان به چشم می خورد اینکه افزایش واردات زغال سنگ به هند با آغاز فرآیند ترانزیت این ماده سوختی مهم از روسیه به هند همزمان شده که به نظر می رسد شبکه ریلی ایران کمک شایانی به تامین زغال سنگ مورد نیاز هندی ها داشته است. همچنین باید به این نکته توجه داشت که هندوستان به صورت سنتی به واردات زغال سنگ به عنوان ارزان ترین منبع سوختی وابسته بوده و لذا می توان روی درآمد ارزی حاصل از ترانزیت زغال سنگ روسیه به هند حساب کرد.

رفع تحریم های بانکی، ستون تقویت ترانزیت ایران

اگرچه تمامی مطالب ذکر شده در ستایش صنعت ترازیت و مواهب آن برای ایران بیان شد؛ اما باید به این نکته نیز توجه داشت که نه تنها ترانزیت، بلکه حتی صادرات انواع کالای ایرانی تا زمانی که تحریم های بانکی به قوت خود پابرجا باشد، نتیجه مطلوبی به بار نخواهد آورد. اگرچه ترانزیت را منبعی پایدار در درآمدهای ارزی یک کشور به حساب می آورند، اما سوال اینجاست که ارز حاصل از این صنعت را با توجه به تحریم های بانکی گسترده علیه ایران، چگونه باید وصول کرد؟

بدیهی است که تا زمان عدم رفع تحریم ها، تنها راه موجود برای دستیابی به منابع ارزی حاصل از ترانزیت، دست زدن به تهاتر است که این روش علاوه بر منسوخ شدن در اقتصاد جهانی، صرفه اقتصادی برای ایران نخواهد داشت. در روش تهاتر، دست وارد کننده (هر دو بخش دولتی و خصوصی) در انتخاب کالای مورد نیاز با قیمت استاندارد و واقعی جهانی باز نخواهد بود. چنین نگاهی نهایتا منجر به الزام خرید کالاهای نه چندان مورد نیاز مانند برنج و چای هندی یا پاکستانی، کالاهای نامرغوب چینی و ... خواهد شد که عملا سود حاصل از ترانزیت کالا را برای ایران به حداقل ممکن خواهد رساند. لذا، به نظر می رسد رفع تحریم های پولی و بانکی می بایست در صدر سیاست های کلان خارجی جمهوری اسلامی ایران در دولت جدید قرار گیرد تا بتوان از مواهب واقعی این صنعت با ارزش و پر اهمیت نهایت بهره برداری را داشت.