بازار؛ گروه بین‌الملل: حمله نظامی اخیر جمهوری آذربایجان به قره باغ کوهستانی که با تسلیم قره باغ(استپانکرت) به اوج خود رسید، همراه با دیدار بعدی الهام علی اف و رجب طیب اردوغان در نخجوان، نگرانی های شدیدی را در جامعه بین المللی به ویژه در داخل ایران ایجاد کرده است. خطر تشدید احتمالی نظامی در استان سیونیک ارمنستان، در مجاورت جمهوری اسلامی، نیاز به یک تحقیق جامع در زمینه پویایی‌های تاریخی، اجتماعی-فرهنگی و سیاسی زیربنای روابط ایران و آذربایجان را برجسته کرده است.
در این راستا، وزیر راه و شهرسازی ایران که به عنوان رئیس کمیسیون همکاری‌های مشترک اقتصادی ایران و آذربایجان به باکو سفر کرده است از افتتاح پل آستارا_ آستارا توسط روسای جمهور دو کشور تا دو ماه آینده خبر داد. وی همچنین با اشاره به برخی سوءتفاهمات رخ داده در گذشته گفت: خواستار بازگشایی هرچه سریع‌تر سفارت آذربایجان در ایران شدیم و رئیس جمهور این کشور نیز قول مساعد داد تا ظرف مدت کوتاهی این اقدامات انجام شود.
روابط ایران و آذربایجان بین تنش‌ها و پویایی ژئوپلیتیک
آذربایجان تا سال ۱۸۲۸ میلادی تحت کنترل امپراتوری ایران بود و سپس به موجب عهدنامه ترکمنچای و گلستان به روسیه تزاری واگذار شد. روابط ایران و آذربایجان پس از آغاز اولین مناقشه قره باغ کوهستانی (۱۹۹۲-۱۹۹۴) همواره متشنج بوده است. تنش‌ها بین تهران و باکو پس از حادثه سفارت جمهوری آذربایجان در تهران در ۲۷ ژانویه ۲۰۲۳ به اوج خود رسید. الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، آنچه را که برای سفارت کشورش در تهران رخ داد، "حمله تروریستی" از پیش طراحی شده توصیف کرد. سپس، باکو سفارت خود را در تهران تعطیل کرد.
ایران با محکوم کردن حمله مسلحانه به ورودی سفارت جمهوری آذربایجان در تهران، از دستگیری ضارب و بررسی ابعاد مختلف این حادثه خبر داد که مشخص شد این حمله دارای انگیزه‌های خانوادگی و شخصی بوده است. امروز اصطکاک بین دو کشور به حدی است که ایران و آذربایجان هم اکنون یکدیگر را به برنامه ریزی برای حمله به خاک خود متهم می کنند. در عین حال، کارشناسان دلایل عمیق‌تری را نیز برای وخامت اوضاع ذکر کردند. باکو از موضع ایران در مورد کریدور زنگزور (جاده مستقیم آذربایجان به منطقه نخجوان و سپس ترکیه) راضی نیست.
بر اساس برنامه‌های باکو و آنکارا، این مسیر باید از منطقه سیونیک ارمنستان عبور کند و همزمان وضعیت فراسرزمینی داشته باشد، یعنی از حوزه اداره ایروان خارج شود. تهران معتقد است که این پروژه روابط ایران با ارمنستان و همچنین کل اتحادیه اوراسیا را تهدید می‌کند. علاوه بر این، احداث این مسیر به تقویت نقش ترکیه در منطقه و در تقابل با راهبرد قاطع جمهوری اسلامی در برابر تغییر مرزهای تاریخی منطقه‌ای منجر خواهد شد.
اگر روابط ایران و آمریکا بهبود یابد، ممکن است تغییرات شدیدی در روند توسعه نفت خزر رخ دهد و همانطور که سناتور آمریکایی سام براونبک اخیرا اشاره کرد، قفقاز جنوبی فرصت خود را برای شکوفایی به عنوان تولید کننده نفت و به عنوان یک نقطه ترانزیت محوری از شرق به غرب از دست خواهد داد
در این زمینه بررسی موضوع مربوط به خط لوله صادرات نفت نیز حائز اهمیت است. ایران تحولات اخیر در منطقه خط لوله باکو - تفلیس - جیهان را یک تهدید می‌داند و از این رو، تهران چندین پیشنهاد جایگزین برای اجتناب از این زیرساخت‌ها و اجازه صادرات از طریق خلیج فارس ارائه کرده است. انکارناپذیر است که دولت ایران با پیشنهاد احداث خط لوله اصلی صادرات از طریق خاک خود، انتقال نفت خزر به خلیج فارس و در اختیار گرفتن کنترل دریای خزر از جمله صادرات نفت آذربایجان، سعی در بهبود موقعیت خود در منطقه خزر داشته است.
اگر روابط ایران و آمریکا بهبود یابد، ممکن است تغییرات شدیدی در روند توسعه نفت خزر رخ دهد و همانطور که سناتور آمریکایی سام براونبک اخیرا اشاره کرد، قفقاز جنوبی فرصت خود را برای شکوفایی به عنوان تولید کننده نفت و به عنوان یک نقطه ترانزیت محوری از شرق به غرب از دست خواهد داد. موضوع بحث برانگیز دیگر روابط نزدیک جمهوری آذربایجان با رژیم اسرائیل است. باکو نفت و فرآورده‌های نفتی را به این رژیم می‌فروشد و تسلیحات پیشرفته، پهپادهای تهاجمی و شناسایی و سیستم های ناوبری و نوری با دقت بالا می‌خرد.
تهران این فعالیت را خصمانه تعبیر می‌کند. با توجه به اینکه جمهوری آذربایجان از نظر زمینی و دریای خزر همسایه ایران است، نیروهای عملیات ویژه اسرائیل ممکن است از قفقاز جنوبی به ویژه خاک آذربایجان به عنوان سکوی پرشی ایده آل برای حمله به جمهوری اسلامی استفاده کنند. اسرائیل عامل اصلی تشدید روابط دو همسایه مسلمان است زیرا تل آویو تلاش می‌کند با نفوذ به منطقه به روابط تاریخی که کشورهای آنها را در این منطقه به هم پیوند می‌دهد آسیب برساند.
همکاری‌ها و فرصت‌های تهران-باکو
علیرغم اوضاع پرتنش تهران و باکو، بحث درباره جنگ بین این دو کشور می‌تواند بدبینانه باشد زیرا دلایل زیادی ممکن است خلاف آن را ثابت کند. این دو کشور تنها ۶۱۸ کیلومتر مرز مشترک ندارند، بلکه هر دو عضو سازمان‌های مسلمان و منطقه‌ای مانند سازمان کنفرانس اسلامی و سازمان همکاری اقتصادی (اکو) هستند که نشان‌دهنده همبستگی آنها از نظر جغرافیایی و مذهبی است. علاوه بر این، پیوندهای عمیق تاریخی، فرهنگی، مذهبی و قومی زبانی منجر به شکل گیری روابط گسترده بین دو کشور شده است. آنها همچنین اشتراکات عمیق و نزدیکی بر اساس اسلام و تشیع و فرهنگ و زبان مشترک دارند.
تهران و باکو روابط اقتصادی نزدیکی دارند. در پایان سال ۲۰۲۲، حجم معاملات تجاری به ۶۸۸ میلیون دلار رسید که ۱۳ درصد بیشتر از سال قبل بود. ایران محصولات شیمیایی، مصالح ساختمانی و محصولات کشاورزی به آذربایجان صادر می کند و تجهیزات، مواد غذایی و پوشاک خریداری می‌کند
ایران و آذربایجان بیشترین درصد جمعیت شیعه را در جهان دارند. در حالی که بیشتر جمعیت منطقه خاورمیانه عمدتاً سنی هستند، تشیع از همان ابتدا ریشه در تاریخ هر دو کشور پیدا کرد. همه اینها زمینه را برای نزدیکی شهروندان مناطق دو سوی مرز فراهم کرده است. همچنین افزایش اخیر گردشگران ایرانی در آذربایجان، احتمال توسعه روابط دوجانبه اجتماعی-فرهنگی دو کشور را تایید می‌کند. علاوه بر این، تهران و باکو روابط اقتصادی نزدیکی دارند. در پایان سال ۲۰۲۲، حجم معاملات تجاری به ۶۸۸ میلیون دلار رسید که ۱۳ درصد بیشتر از سال قبل بود. ایران محصولات شیمیایی، مصالح ساختمانی و محصولات کشاورزی به آذربایجان صادر می کند و تجهیزات، مواد غذایی و پوشاک خریداری می‌کند.
ایران هشتمین صادرکننده بزرگ به جمهوری آذربایجان است و آذربایجان ۱۹ درصد از کل تجارت ایران با کشورهای دریای خزر در ۹ ماهه اول سال ۲۰۲۲ را به خود اختصاص داده است. حجم تجارت نیز در حال افزایش است. با تحلیل جاده‌های ترانزیتی و حمل‌ونقل، ایران تنها مسیر ترانزیتی مستقیم و کم‌هزینه آذربایجان برای رسیدن به خلیج فارس، دریای عمان، جهان عرب و پاکستان است که با باکو مشارکت نزدیک و استراتژیک دارد.
در عین حال، آذربایجان همچنین بخش کلیدی کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) بوده که مسیر اصلی ترانزیتی و تجاری ایران با مناطق پرجمعیت غربی روسیه، گرجستان و بلاروس است. گذرگاه مرزی آستارا مهمترین مسیر ترانزیتی ایران، آذربایجان و روسیه است. به طور میانگین هر هفت دقیقه یک کامیون از مرز آستارا عبور می‌کند. مسیر ترانزیتی آذربایجان-ایران اخیراً به دلیل جنگ اوکراین، تحریم‌های گسترده غرب علیه روسیه و توافقنامه تجارت ترجیحی بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) اهمیت بیشتری یافته که در حال ارتقاء به توافقنامه تجارت آزاد است.
عامل دیگر در روابط تهران و باکو با ارمنستان و اسرائیل است. آذربایجان و ایران هر دو نگران هستند که وخامت روابط می‌تواند طرف دیگر را وادار به تعامل نزدیکتر با رقبای مربوطه خود در ایروان و تل آویو کند. به عنوان نمونه می‌توان به سفر آرارات میرزویان، وزیر امور خارجه ارمنستان به تهران در اکتبر ۲۰۲۱ و ژوئیه ۲۰۲۳، در دوره تشدید تنش‌ها بین ایران و آذربایجان، و اخیراً، تصمیم باکو برای تصویب تأسیس سفارت در تل آویو در مارس ۲۰۲۳ اشاره کرد. به نظر می‌رسد افزایش تنش‌ها به عنوان کاتالیزور برای این تصمیمات عمل کرده و به وضوح نشان می‌دهد که چگونه تهران و باکو از کارت‌های ارمنستان و اسرائیل برای ایجاد تعادل بین تهدیدها و بازدارندگی استفاده می کنند. در این سناریو، روسیه سعی می‌کند نقش متعادل کننده‌ای در روابط دو کشور ایفا کند.
همچنین، برای اتحادیه اروپا، درگیری بین کشورها تأثیر منفی خواهد داشت و باید از آن اجتناب شود، زیرا آذربایجان شریک استراتژیک بروکسل در حمایت از استراتژی امنیت انرژی اتحادیه اروپا و تنوع واردات گاز طبیعی است.
نتیجه
اگرچه باکو سفارت خود را در تهران تعطیل کرد، رهبران ایران و آذربایجان برای عادی سازی روابط دوجانبه ارتباط مداوم برقرار می‌کنند. این تعامل دیپلماتیک مستمر به عنوان یک عامل کاهش دهنده در برابر تشدید بالقوه‌ای است که می‌تواند منجر به درگیری منطقه‌ای شود. ذینفعان مختلف بین المللی در جلوگیری از رویارویی نظامی بین باکو و تهران منافع خاصی دارند که بر پیامدهای گسترده تر ثبات در منطقه تأکید می‌کند. در میان تهدیداتی که وجود دارد، راه‌های امیدوارکننده‌ای برای همکاری در زمینه‌هایی مانند فرهنگ، مذهب و گردشگری وجود دارد که پتانسیل تقویت روابط بین ایران و آذربایجان را دارد.
همچنین تهران به صراحت اعلام کرده که علاقه ای به رویارویی با باکو ندارد. با این وجود، هنوز خیلی زود است که در مورد چشم انداز حذف کامل تنش بین کشورها صحبت کنیم. مهمترین خواسته تهران از باکو این است که اسرائیل از خاک آذربایجان علیه ایران استفاده نکند
در این زمینه، نظارت دقیق بر تحولات در منطقه سیونیک ارمنستان و پویایی در حال تحول همکاری ترکیه و آذربایجان در سیاست دفاعی و منطقه‌ای در قفقاز، با توجه به پتانسیل آنها ضروری است. علیرغم اینکه روابط ایران و آذربایجان بر مدتها از ریل خارج شده است، احتمال وقوع جنگ بین دو کشور کاملاً بدبینانه است. دو کشور اشتراکات فرهنگی و اقتصادی زیادی دارند و بعید به نظر می‌رسد که آن را فدای منافع سیاسی کنند. با وجود بسته شدن سفارت جمهوری آذربایجان در تهران، کانال های دیپلماتیک از طریق کنسولگری جمهوری آذربایجان در تبریز، سفارت ایران در باکو و کنسولگری جمهوری آذربایجان در نخجوان همچنان باز است .
همچنین تهران به صراحت اعلام کرده که علاقه ای به رویارویی با باکو ندارد. با این وجود، هنوز خیلی زود است که در مورد چشم انداز حذف کامل تنش بین کشورها صحبت کنیم. مهمترین خواسته تهران از باکو این است که اسرائیل از خاک آذربایجان علیه ایران استفاده نکند. تهران هشدار داده است که نمی تواند آنچه را که تهدید امنیتی ناشی از روابط رو به رشد آذربایجان و اسرائیل می‌داند نادیده بگیرد. باکو باید تلاش کند همسایه جنوبی خود را متقاعد کند که روابطش با تل آویو مشابه روابط با آنکارا است و تهدیدی برای تهران نیست. تنش بین طرفین تنها از طریق مذاکره در بالاترین سطح قابل حل است.
در هفته‌های اخیر، تماس‌های رو در رو بین جمهوری آذربایجان و ایران به تازگی افزایش یافته است، طرفین در حال گفتگو درباره مسائل سیاسی و اقتصادی هستند. اخیرا باکو و تهران برای تسریع در اجرای پروژه های حمل و نقل مشترک توافق کردند.
از سوی دیگر، ترکیه و روسیه که پس از جنگ اوکراین به طور فزاینده‌ای به ایران نزدیک شده اند، می‌توانند به عنوان میانجی عمل کنند. درست مانند چین که در نزدیکی ایران و عربستان نقش فعالی داشت، اکنون روسیه و ترکیه نیز می‌توانند همین نقش را در نزدیکی ایران و جمهوری آذربایجان ایفا کنند.
نظر شما