بازار؛ گروه بین‌الملل: اخیرا مهدی ضیغمی، سرپرست سازمان توسعه تجارت در دیدار با نظام الدین زاهدی سفیر دوشنبه در تهران از تمایل ایران به افزایش تعاملات تجاری با تاجیکستان خبر داده است و به گفته ضیغمی مقرر شده تا پایان سال جاری رایزن بازرگانی ایران در تاجیکستان مستقر شود.
سفیر تاجیکستان در ایران نیز با اشاره به کاهش ۹ درصدی حجم مبادلات تجاری میان دو کشور در پنج ماه نخست سال میلادی در مقیسه با مدت مشابه سال قبل خواستار استفاده از تمامی ظرفیت‌های طرفین برای تقویت تعاملات اقتصادی دوجانبه شد.
حوزه‌های متنوع همکاری؛ از کشت فراسرزمینی تا اجرای پروژه‌های صنعتی
ایران به عنوان همسایه آسیای مرکزی با پیوندهای تاریخی و فرهنگی گسترده با این منطقه به ویژه تاجیکستان با حدود ۱۴۳ هزار کیلومتر مربع مساحت که در دل خود صدها روتا دخانه و دریاچه را جای داده است، درصدد افزایش روابط خود به ویژه مناسبات تجاری با این منطقه است.
تاجیکستان به لحاظ برخورداری از منابع آبی، رودخانه‌های خروشان فراوان و مزیت نزدیکی به ایران در حال حاضر بهترین منطقه برای کشت فراسرزمینی و جبران کم‌آبی و توسعه بخش کشاورزی در ایران است و این در حالی است که ایران برای برون سپاری فعالیت‌های زراعی خود از ظرفیت کشورهایی چون غنا، اوکراین، برزیل یا ونزوئلا بهره گرفته که فاصله جغرافیایی زیادی با ایران دارند و ظرفیت قابل توجه تاجیکستان برای کشت فراسرزمینی از چشم ایران دور مانده است.
هیدروپلیتیک زمینه مناسبی برای نقش آفرینی ایران در تاجیکستان است که با برنامه ریزی دیپلماتیک و سرمایه گذاری مناسب، این منابع ارزشمند آبی منبعی بسیار مطمئن و ارزان برای تامین آب شرب و کشاورزی ایران خواهد بود
بر همین اساس، هیدروپلیتیک زمینه مناسبی برای نقش آفرینی ایران در تاجیکستان است که با برنامه ریزی دیپلماتیک و سرمایه گذاری مناسب، این منابع ارزشمند آبی منبعی بسیار مطمئن و ارزان برای تامین آب شرب و کشاورزی ایران خواهد بود.
تاجیکستان محصور در خشکی، بعنوان کوچکترین کشور در آسیای میانه شناخته می شود. تاجیکستان به واسطه شرایط اقلیمی و آب و هوایی که داراست، یکی از مراکز اقتصادی مهم آسیا به شمار می رود. مزارع و مناطق طبیعی گسترده سبب شده است تا این کشور کوهستانی به مهم ترین مرکز کشت پنبه، باغات انگور، میوه و… تبدیل شود. هم اکنون نیز، حدود یک سوم جمعیت کشور تاجیکستان به کشاورزی و امور باغداری مشغول هستند. عمده مبادلات تجاری تاجیکستان صادرات پنبه، برنج و میوه به سایر کشورهاست.
بزرگترین دریاچه آب شیرین عمیق جهان موسوم به «آب بند سریز» در تاجیکستان واقع شده که با ۵۶ کیلومتر مربع مساحت و با ژرفای حدود ۵۰۰ متر خود به تنهایی قادر به تامین آب شرب و انرژی برق آسیای مرکزی و خاورمیانه است.
تاجیکستان جزو شش کشور جهان است که بیشترین پتانسیل تولید برق را دارند. منابع انرژی آبی کشور امکان ساخت تاسیساتی را فراهم می کند که مجموع تولید انرژی آن می تواند تا ۵۲۷ میلیارد کیلووات ساعت در سال باشد. در حال حاضر حتی ۵ درصد از این پتانسیل محقق نشده است.
وفور منابع آبی تاجیکستان به حدی است که در میان کشورهای آسیای میانه در رتبه اول و در میان کشورهای جهان در رتبه ششم ایستاده است. همچنین کشورهایی چون روسیه و مصر باتوجه به ذخایر آبی وسیع در این کشور اقدام به ساخت نیروگاه برقابی در خاک آن کرده‌اند. ظرفیت نصب شده نیروگاه روسیه موسوم به «سنگتوده ۱-۱» ۶۷۰ مگاوات و نیروگاه سنگتوده ا-۲ مربوط به جمهوری اسلامی ایران ۲۲۰ مگاوات است و هر دور نیروگاه در منطقه ختلان تاسیس شده اند.
شرکت‌های صنعتی ایرانی پیش‌تر با اجرای موفقیت‌آمیز پروژه‌های صنعتی همچون سد و نیروگاه‌های برقابی سنگتودا ۲، راغون و تونل استقلال که موجب اتصال شمال و مرکز تاجیکستان در زمستان می‌شود،خوش درخشیده‌اند. پروژه سد و نیروگاه سنگتودا ۲ و تونل استقلال که در سال ۲۰۲۱ انجام شد ۱۸۰ میلیون دلار برای ایران ارزآوری داشت.
تونل استقلال در تاجیکستان یک پروژه ملی به شمار می‌آید، چرا که در فصل زمستان به علت عدم ارتباط بخش شمال و مرکز این کشور، جاده‌های کوهستانی تاجیکستان عملا بلااستفاده مانده بود و حالا احداث تونل استقلال این مشکل را مرتفع کرده است.
همچنین با توجه به عملکرد قوی شرکت‌های ایرانی در طرح‌های صنعتی تاجیکستان این کشور خواستار مشارکت ایران در ساخت نیروگاه‌های خورشیدی در این کشور نیز شده است که در شرایط تگناهای تحریمی و فشارهای اقتصادی غرب علیه ایران اهرمی قوی برای ارزآوری و گشایش مالی برای تهران به حساب می‌آید.
روابط سیاسی- اقتصادی
ایران اولین کشوری بود که استقلال این جمهوری را به رسمیت شناخت و در سال ۱۹۹۲، اولین سفارت خود را در دوشنبه افتتاح کرد. با این حال پس از گذشت ۳۰ سال از آغاز روابط میان دو کشور فراز و نشیب‌هایی نیز در مناسبات میان تهران و دوشنبه وجود داشته است. به عنوان مثال، در جریان جنگ داخلی در تاجیکستان، نمایندگان اپوزیسیون متحد این کشور در ایران حضور داشتند که سبب بروز تنش میان دو کشور شد و مقامات تاجیکستان در اواسط و اواخر دهه ۱۹۹۰ ایران را به حمایت از حزب اسلامی تاجیکستان متهم کردند.
این درگیری منجر به اعمال محدودیت بر واردات مواد غذایی ایرانی از سوی تاجیکستان شد. اما طی سه سال گذشته، به تدریج روابط روند تدریجی رو به گرمی رفته است و سفر امامعلی رحمان، رئیس جمهوری تاجیکستان به ایران در اوایل سال گذشته پس از ۹ سال خود گویای چرخش دوشنبه به سمت و سوی تهران است. طی این سفر ۱۶ سند در زمینه‌هایی همچون تجارت، حمل و نقل و انرژی میان دو طرف به امضا رسید و برنامه همکاری‌های تجاری و اقتصادی برای سال ۲۰۲۳ تا ۲۰۳۰ تدوین گردید.
بر اساس گزارش‌های منتشر شده واردات ایران از تاجیکستان از ۴۹.۷ میلیون دلار در سال ۲۰۰۹ به ۲۶ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ کاهش یافته است. صادرات ایران به تاجیکستان نیز روند کاهشی را طی کرده و از ۱۶۳ میلیون دلار در سال ۲۰۰۹ به ۷۸ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ رسیده است. این دوره با چهار روند اصلی مشخص می شود: روند صعودی از ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۲، روند نزولی از ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵، روند صعودی در سال های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ و در نهایت کاهش شدید در سال ۲۰۱۸. بنا به آمار حجم تجارت دو کشور در سال گذشته ۲۵۰ میلیون دلار بوده که ۰ ۸ میلیون دلار آن مربوط به واردات ایران از این کشور آسیای مرکزی بوده است.
کشور تاجیکستان همواره یکی از مقاصد اصلی و بازار هدف تجار ایرانی بوده است. محصولات صادراتی ایرانی به تاجیکستان از تنوع بالایی برخوردار است. از مواد غذایی، شیرینی جات، پسته، مواد دارویی تا مصالح ساختمانی و تجهیزات و لوازم برقی این کشور، توسط محصولات ایرانی تامین می شود.
در طی چندین سال گذشته؛ ایران موفق شده است با انعقاد قرارداد بین‌المللی با کشور افغانستان مسیر ترانزیت ریلی این کشور را بازگشایی کند. یکی از چالش‌های پیش روی صادرکنندگان کالا به تاجیکستان، هزینه بالای حمل و نقل زمینی محصولات است. همچنین؛ تنش میان تاجیکستان و قرقیزستان و مسدود شدن مرز میان دو کشور نیز مشکلاتی به همراه داشته است
در طی چندین سال گذشته؛ ایران موفق شده است با انعقاد قرارداد بین‌المللی با کشور افغانستان مسیر ترانزیت ریلی این کشور را بازگشایی کند. یکی از چالش‌های پیش روی صادرکنندگان کالا به تاجیکستان، هزینه بالای حمل و نقل زمینی محصولات است. همچنین؛ تنش میان تاجیکستان و قرقیزستان و مسدود شدن مرز میان دو کشور نیز مشکلاتی به همراه داشته است.
به طور کلی اقتصاد تاجیکستان عمدتا برپایه استخراج مواد معدنی، فرآوری فلزات، کشاورزی و حواله‌های ارسالی از شهروندانی که در خارج از کشور کار می کنند، استوار است. نقره، طلا، اورانیوم، آنتیموان، تنگستن و زغال سنگ بیشترین حجم مواد معدنی تاجیکستان را شامل می‌شود. صنعت این کشور نیز چندان وضع مطلوبی ندارد و شامل کارخانه‌های کوچک فرآوری مواد غذایی است که عمدتا از رده خارج هستند و همچنین صنایع سبک، تأسیسات انرژی آبی و یک کارخانه بزرگ آلومینیوم.
نرخ بالای بیکاری، فساد اداری، ناتوانی رقابت تولیدات داخلی با محصولات وارداتی، نبود شرایط مناسب برای راه‌اندازی کسب و کار، کمبود و نارسایی گاز مصرفی، وابستگی اقتصادی به کشورهای خارجی خصوصا روسیه، و پایین‌بودن سطح درآمد و دست‌مزدها از جمله چالش‌های مهم در اقتصاد تاجیکستان است.
ظرفیت‌های عظیم ایران در حوزه نفت و گاز، معدن، صنعت، ماشین آلات و تجهیزات کشاورزی می‌تواند علاوه بر پاسخگویی به نیازهای تاجیکستان، ارزآوری و تامین مالی برای ایران را به همراه داشته باشد
این در حالی است که ظرفیت‌های عظیم ایران در حوزه نفت و گاز، معدن، صنعت، ماشین آلات و تجهیزات کشاورزی می‌تواند علاوه بر پاسخگویی به نیازهای تاجیکستان، ارزآوری و تامین مالی برای ایران را به همراه داشته باشد و فرصتی است که باید مغتنم شمرده شود. افزون براین، تاجیکستان برای استخراج منابع نفتی و گازی خود با مشکلات عدم تامین تجهیزات به روز روبروست و این موضوعی است که اخیرا توسط سفیر این کشور در ایران نیز مطرح شده است.
زاهدی در در نشست مشترک مدیران پژوهشگاه صنعت نفت و مدیران معاونت امور بین‌الملل وزارت نفت با سفیران کشورهای مستقل همسود (سی‌آی‌اس) در پژوهشگاه صنعت نفت گفته بود: تاجیکستان هم‌اکنون به همکاری در زمینه ترتیب نیروی انسانی ماهر، تبادل تجربه در زمینه بالادست و پایین‌دستی صنعت نفت و خدمات آزمایشگاهی نیاز دارد.
این موضوع فرصتی مغتنم برای شرکت های نفتی و انرژی ایران برای در دست گرفتن بازار انرژی تاجیکستان است چرا که به عنوان مثال در حال حاضر بیشترین سهم از بازار پتروشیمی ارمنستان متعلق به تاجران ایرانی است و ۹۰ درصد قیر مصرفی در ارمنستان از ایران تأمین می‌شود و ظرفیت‌های لازم برای افزایش صادرات این محصول به کشور ما وجود دارد.
کشور تاجیکستان یکی از منابع اصلی نفت و گاز در جهان به شمار می رود. بر اساس آمار شرکت های نفتی؛ منابع نفت و گاز تاجیکستان بیشتر از کشورهای آذربایجان، نروژ، مصر، الجزایر، عمان و ازبکستان تخمین زده می شود. در طی سال های اخیر؛ شرکت های بین المللی متعددی از جمله؛ شرکت ملی نفت چین، شرکت پترولیوم و شرکت توتال فرانسه طی قراردادی آمادگی خود را به منظور توسعه زیرساخت ها و بهبود استخراج نفت و گاز در تاجیکستان اعلام کردند.
نتیجه
تاجیکستان با ظرفیت‌های کشاورزی و منابع آبی عظیم و منابع نفتی و گازی قابل توجه گزینه‌ای مطلوب جهت کشت فراسرزمینی برای ایران و تامین و آماده‌سازی تجهیزات زراعی و صنعتی و اجرای پروژه‌های ساخت و ساز و صنعتی از سوی ایران است که علاوه بر تقویت مناسبات همسایگی برد مالی دوجانبه را نیز به همراه خواهد داشت.
بنابراین استفاده از این ظرفیت‌ها نیازمند به کارگیری دیپلماسی اقتصادی فعال‌تر و تمرکز بر پتانسیل اقتصادی دو کشور است که مستلزم برگزاری نمایشگاه های تخصصی کالاهای ایرانی، اهزام رایزن بازرگانی، افتتاح دفتر تجاری و اقداماتی از این دست در تاجیکستان است.
نظر شما