معنا و ابعاد جهش تجارت ایران و چین؛ اهمیت تعاملات تهران – پکن برای نظام چندقطبی

بازار؛ گروه بین الملل: بر اساس آمار گمرک چین که به تازگی منتشر شده است، حجم مبادلات تجاری تهران و پکن طی ماه های ژانویه و فوریه به ۲ میلیارد و ۹۸ میلیون دلار رسیده است.

چین در ماه‌های ژانویه و فوریه سال ۲۰۲۳ بالغ بر یک میلیارد و ۴۱۰ میلیون دلار کالا به ایران صادر کرده که این رقم نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد ۶ درصدی داشته است. صادرات چین به ایران در مدت مشابه سال قبل یک میلیارد و ۳۳۰ میلیون دلار اعلام شده بود.

اما واردات رسمی چین از ایران در دو ماهه نخست امسال ۴۲ درصد کاهش داشته و به ۶۸۸ میلیون دلار رسیده است. چین در مدت مشابه سال قبل ۱ میلیارد و ۲۰۶ میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده بود.

تجارت ایران با چین در ۱۰ ماهه اول سال ۱۴۰۱ به ۲۵ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار رسید و از مجموع تجارت غیرنفتی، چین اولین شریک تجاری ایران در این مدت بوده است. از این میزان ۱۲ میلیارد و ۶۰۸ میلیون دلار صادرات ایران به چین بوده است و چین اولین مقصد صادراتی ایران است که رشد ۱۰ درصدی را نسبت به مدت مشابه سال گذشته ثبت کرده است. همچنین ۱۲ میلیارد و ۶۹۸ میلیون دلار واردات ایران از چین در ۱۰ ماه ابتدایی سال جاری بوده است که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۳۳ درصد افزایش یافته است.

عمده کالاهای صادراتی ایران به چین که نزدیک به ۸.۵ میلیارد دلار است شامل مواد معدنی، مواد شیمیایی، محصولات آلیاژی نیمه ساخته (مانند فولاد، مس، آلومینیوم) و مشتقات نفتی (انواع پودرهای پتروشیمی، قیر و روغن صنعتی) و ... است. مابقی ۸.۵ میلیارد دلار به صادرات محصولات شیلاتی، کشاورزی، غذایی و ... اختصاص یافته است. از عمده محصولات وارداتی از چین شامل مواد اولیه ماشین آلات صنعتی، خود مشاین آلات صنعتی، محصولات خاص صنعتی، روغن‌های خاص صنعتی و محصولات منفصله خودرو، موتور سیکلت، دارو، نهاده‌های دامی و روغن خام بوده است.

چین در حال حاضر چهارمین سرمایه گذار خارجی بزرگ در ایران است. با سفر اخیر ابراهیم رئیسی به پکن و امضای توافق نامه های متعدد در زمینه های راه آهن، ساختمان سازی و نیروگاهی مسیر برای گسترش تامین مالی و سرمایه گذاری مستقیم چین در ایران هموار خواهد شد. حتی پیش تر احسان خاندوزی وزیر اقتصاد در این زمینه اعلام کرده بود که سال های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ سال های به ثمر نشستن توافقات ایران و چین در طی سفر رئیسی خواهد بود. اما در این میان کارشناسان عقیده دارند برای اجرایی شدن این تصمیمات، تقویت رویکرد اقتصاد محور در سیاست خارجی و روابط منطقه ای و جهانی، تقویت پیوندهای اقتصادی با اولویت همسایگان و ایجاد ثبات مالی و فکری برای سرمایه گذاران لازم است.

اتحادیه ها و سازمان هایی چون شانگهای که ایران و چین در آن حضور مشترک دارند همچون کاتالیزور عمل کرده و با حفظ منافع جمهوری اسلامی اهدافی تحریم شکن را دنبال می کنند

از سوی دیگر اتحادیه‌ها و سازمان‌های مشترکی که دو کشور ایران و چین در آن حضور دارند مانند شانگهای، همچون یک کاتالیزور عمل کرده است. سازمان شانگهای که نگاه شرقی را دنبال می کند و شامل کشورهای همجوار است نیز اهدافی تحریم شکن را دنبال می کند که منافع جمهوری اسلای ایران در آن رعایت می‌شود. عضویت چین در شورای امنیت، نگاه غیر مداخله گر چین در موضوعات داخلی ایران و گسترش روابط تجاری، سیاسی، امنیتی، فرهنگی و اجتماعی نیز عامل مهم دیگری در استحکام روابط سیاسی و اقتصادی دو کشور بوده است.

صادرات نفت ایران به چین شاخصه مهم تعاملات اقتصادی

یکی از مولفه های چشم گیر در روابط اقتصادی با ایران خرید نفت از سوی پکن است. در سال گذشته صادرات نفت تهران به پکن به ۱۲.۶ میلیارد دلار رسید.

با وجود نوسانات موجود در فروش نفت خام ایران، گزارش‌ها نشان می‌دهند که روند صعودی صادرات نفت ایران از دولت ترامپ و ۶ ماه قبل از روی کار آمدن دولت بایدن آغاز شده و از رقم روزانه ۲۵۰ هزار بشکه به ۵۰۰ هزار بشکه در روز هم رسیده و بعضا رشد دو برابری نیز داشته است و این موضوع که به مذاق آمریکا خوش نیامده، واکنش نماینده ویژه امریکا در امور ایران، راب مالی را نیز در پی داشت. وی چندی پیش گفت که واشنگتن به تلاش‌ها برای اعمال فشار به چین به منظور متوقف کردن خرید نفت از جمهوری اسلامی ایران ادامه خواهد داد. این در حالی است که چین بی اعتنا به این تهدیدها همچنان به خرید نفت ایران و ونزوئلا که غالباً با عنوان نفت مالزی یا عمان فروخته می‌شود، ادامه داده است.

صادرات انرژی ایران به چین قطعا برد متقابل را برای تهران و پکن در پی خواهد داشت، زیرا چین نخستین مصرف کننده انرژی در جهان است و از طریق روابط مستدام راهبردی خود با ایران، تهران را به چشم تامین کننده پایدار انرژی می نگرد و از سوی دیگر تهران با فروش نفت خود به چین علاوه بر ارزآوری و کسب عواید در جهت دور زدن تحریم های آمریکا و خلاصی از فشارهای اقتصادی گام بر می دارد.

سفر رئیسی به پکن، آغازگر فصل نوین در روابط تجاری دو طرف

سفر بهمن ماه رئیسی به چین بخشی از سیاست «نگاه به شرق» دولت او است که به دنبال ایجاد اتحاد با قدرت‌های جهانی غیرغربی با شاکله سیاسی مشابه ایران است . سفر وی ادامه سیاست توسعه روابط راهبردی ایران با شرکای اقتصادی بزرگ آسیایی و منطقه‌ای بود و طی این سفر بیش از ۲۰ توافق نامه میان تهران و پکن به امضا رسید.

رئیسی در جریان سفر خود به چین در سخنانی در جمع مسئولان، اساتید و دانشجویان دانشگاه پکن گفت که با توجه به قرار گرفتن آسیا در کانون تغییرات جهانی در حال ظهور، حفظ و تقویت صلح در این پهنه گسترده نه تنها یک انتخاب بلکه یک ضرورت است. رئیس جمهور در ادامه با استقبال از ابتکار کمربند_راه از طرف دولت چین تصریح کرد: با احیای این ابتکار در جهان جدید، دو ملت بار دیگر عزم راسخ خود را برای تحکیم دوستی و برداشتن گام‌های استوار در راه توسعه همگون و شراکت راهبردی برای شکل دادن به آینده امیدبخش برای سعادت جامعه بشری نشان داده‌اند.

ایران یکی از بازیگران اصلی در ابتکار کمربند و جاده (BRI) است که تامین کننده زیرساخت از سوی پکن برای اتصال اروپا، آسیا و آفریقا و آمریکای لاتین است. البته چین و ایران از دیرباز شرکای تجاری محسوب می شده اند. از هزاران سال پیش مسیر راه ابریشم عامل تبادل کالا از ایران به چین و از چین به مقصد اروپا بوده است.

در سال ۲۰۲۱، دو کشور با هدف توسعه مشارکت دیپلماتیک و تجاری دوجانبه یک پیمان همکاری استراتژیک ۲۵ ساله با مولفه‌های سیاسی، استراتژیک و اقتصادی امضا کردند. متن سند توافق شده هنوز در اختیار عموم قرار نگرفته است، اما به طور کلی، هدف آن افزایش تجارت دوجانبه به ۶۰۰ میلیارد دلار در دهه آینده است.

به دلیل مزیت های نسبی دوجانبه، این توافق راهگشای همکاری های دو طرف در حوزه انرژی خواهد بود به نحوی که ایران نفت و گاز چین را تامین خواهد کرد و طرف چینی اقدام به تامین مالی و سرمایه گذاری در پروژه‌های بالا و پایین دستی صنایع انرژی در ایران خواهد کرد. البته همکاری‌های اقتصادی گسترده‌ای در زمینه سرمایه گذاری و مبادلات تجاری، بانکداری، تامین مالی، معدن، حمل و نقل، ارتباطات، فضا، صنایع تولیدی، توسعه بنادر، ارتقاء و گسترش شبکه‌های ریلی ایران، راه اندازی سیستم‌های ریلی سریع السیر در ایران، پیش بینی شده است.

به عقیده برخی صاحب نظران اقتصادی عدم احیای برجام و تمدید تحریم های غرب علیه ایران ترمزی برای توسعه همه جانبه روابط اقتصادی و سیاسی میان تهران و پکن است

این در حالی است که به عقیده برخی صاحب نظران اقتصادی عدم احیای برجام و تمدید تحریم های غرب علیه ایران ترمزی برای توسعه همه جانبه روابط اقتصادی و سیاسی میان دو کشور است. بیل فیگوئروا، کارشناس تاریخ چین و ایران در یادداشتی نوشته بود که تحریم‌ها مانع اصلی افزایش روابط اقتصادی و سیاسی بین چین و ایران و پیشرفت در اهداف مبهم توافقنامه همکاری استراتژیک ۲۵ ساله ایران و چین است. باید توجه داشت که سرمایه گذاران چینی و دولت این کشور از دخالت بیشتر در ایران تا زمانی که موضوع تحریم‌ها حل و فصل نشود، محتاط هستند.

به طور کلی با در نظر گرفتن این مهم که چین در سالهای گذشته توانسته است خود را به دومین قدرت اقتصادی و صادراتی جهان تبدیل کند، این کشور یقینا در آینده نزدیک سهم زیادی از اقتصاد جهان را به خود اختصاص خواهد داد، از این رو توسعه اقتصادی و تجاری با این کشور برای ایران، می‌تواند برگ برنده بزرگی برای اقتصاد کشور باشد.

پیش تر عباس آرگون، نایب رییس کمیسیون بازار پول و سرمایه اتاق بازرگانی ایران، سفر رییس جمهوری به چین را اتفاقی مثبت در اقتصاد کشور یاد کرده و گفت: دنیای امروز، دنیای ارتباط و تعامل است و تعامل با چین، روسیه و دیگر کشورها قطعاً به نفع اقتصاد ایران و یک بازی برد - برد است.

دلارزایی فصل مشترک در روابط تجاری ایران و چین

ایران برای سال ها هدف تحریم های آمریکا بوده و این امر علاوه بر ایجاد محدودیت های تجاری و صادراتی منجر به مشکلات عدیده ای در مسایل بانکی و نقل و انتقال پولی برای ایران شده است. با آغاز پروسه دلارزدایی که به صورت جدی از سوی کشورهایی چون چین و روسیه پیگیری می شود ایران شاهد رفع برخی مشکلات در تعاملات تجاری بین المللی خود خواهد بود.

اخیرا بورس نفت و گاز طبیعی شانگهای اعلام کرد که شرکت ملی نفت فلات قاره چین کنوک (CNOC) و توتال انرژی اولین معاملات چین در زمینه گاز طبیعی مایع را که به یوان تسویه می شود، تکمیل کرده اند. این شرکت در بیانیه ای اعلام کرد که این معامله شامل حدود ۶۵۰۰۰ تن گاز طبیعی مایع وارداتی از امارات است.

اسفند ماه سال جاری نیز بانک مرکزی عراق اعلام کرد که تصمیم گرفته است تامین مالی تجارت خارجی از چین را به طور مستقیم و با واحد پول یوآن چین تنظیم کند.

چین در سال‌های گذشته در تلاش برای تثبیت پول خود در سطح بین‌المللی و کاهش تسلط دلار در تجارت جهانی، بر حل و فصل معاملات نفت و گاز به یوان تمرکز کرده است که این اقدام خود افق روشنی را برای عادی سازی پدیده دلار زدایی در جهان و حذف مشکلات در تعاملات بین المللی مالی ایران می گشاید

چین در سال‌های گذشته در تلاش برای تثبیت پول خود در سطح بین‌المللی و کاهش تسلط دلار در تجارت جهانی، بر حل و فصل معاملات نفت و گاز به یوان تمرکز کرده است که این اقدام خود افق روشنی را برای عادی سازی پدیده دلار زدایی در جهان و حذف مشکلات در تعاملات بین المللی مالی ایران می گشاید.

اهمیت این موضوع تا حدی است که بلومبرگ پیش تر در گزارشی اذغان کرد که چین به عنوان یک قدرت نوظهور قصد از بین بردن بارزترین و پایدارترین نشانه‌های هژمونی ۷۵ ساله ایالات متحده در خاورمیانه را دارد. در گزارش تاکید شده بود که محافل دولتی ریاض، ابوظبی، شهر کویت و دوحه بر این باور هستند که دلار در معاملات نفتی ماندگار است، اما معامله تایید شده گاز با یوان از یک سو و سرمایه گذاری شرکت نفتی آرامکو در چین نشان میدهد که هژمونی دلار در بازار های نفتی در حال افول است.

میانجیگری چین در بهبود رابطه ایران و عربستان

برقراری ارتباط مجدد دو کشور ایران و عربستان را شاید بتوان مهمترین رخداد منطقه ای طی سال جاری میلادی دانست. اقدامی که با میانجی گری چین صورت گرفت و علاوه بر ایجاد همگرایی نسبی میان تهران و ریاض، نقش جدیدی برای پکن در معادلات سیاسی خاورمیانه تعریف نمود. علاوه بر امتیازات منطقه ای ناشی از روابط دوستانه میان ایران و عربستان که دو رقیب منطقه ای به شمار می روند، چین از روابط حسنه میان این دو کشور منتفع خواهد شد.

برخلاف واشنگتن، اولویت های سیاست خارجی پکن در مناطقی چون آسیای مرکزی، خاورمیانه و حتی اروپا بر اساس تعاملات اقتصادی بنا نهاده شده است و چین چندان مایل به مداخله نظامی در کشورها نیست و به بیان دیگر سود اقتصادی و تعاملات تجاری بیش از هر چیز دیگری در ادبیات سیاسی چین پررنگ شده است.

چین همواره از ثبات سیاسی منطقه ای سود برده و بر خلاف آمریکا علاقه ای به تنش زایی در روابط میان کشورها در سطح منطقه ای ندارد . ناگفته پیداست که تکمیل و کارآمدی پروژه هایی چون کمربند و جاده، همواره نیازمند شکل گیری ثبات در کشورهای مسیر و روابط خارجی شرکای چین است. افزون بر این، خریدهای سنگین نفتی چین از ایران، عربستان و سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس در زمانی که کارخانه های چینی هرچند با سرعت کم، در حال بازگشایی هستند و به دنبال منابع عظیم انرژی هستند، نیازمند شکل گیری ثبات سیاسی در منطقه است.

ناامنی در ژئوپولیتیک خلیج فارس هرگز در راستای منافع پکن نخواهد بود، چرا که تشدید تنش ها قطعا منجر به کاهش عرضه نفت و افزایش بهای جهانی آن می شود و شرکت های چینی از متضررین اصلی آن خواهند بود.

نتیجه

سفر اخیر رئیسی به پکن نشان داد مراودات میان چین و ایران همچنان مستحکم و پابرجاست و مشارکت دوجانبه خواسته هر دو طرف است. این تعاملات قطعا به برد متقابل منتج می شود چرا که تامین منابع نفتی برای چین و فرصت‌های سرمایه‌گذاری در ایران را فراهم می کند.

همچنین با توجه به توافقات اقتصادی اخیر میان چین و عربستان، پکن قادر خواهد بود نفوذ ژئوپلیتیکی خود را در منطقه‌ای خلیج فارس که برای آمریکا حیاتی است، افزایش دهد و تلاش های واشنگتن و غرب برای مهار برنامه‌های افزایش نفوذ خود را در عرصه بین المللی به چالش بکشد.

نکته مهم دیگر روابط قابل توجه اقتصادی غیر انرژی ایران و چین، فروش تسلیحات، همکاری های دفاعی و موازنه ژئواستراتژیک در برابر ایالات متحده است و در واقع چین به دنبال دستیابی به اهداف استراتژیک خود از طریق ایران به عنوان دارایی استراتژیک خود است.