محمد فرج‌پور باسمنجی؛ بازار: نتایج مطالعات اخیر مورخان و اقتصاددانان نشان می‌دهد تاریخ صرافی در ایران را باید در بازار تبریز جستجو کرد. صرافی در واقع ریشه‌ی بانکداری نوین امروزی جهان است.
روزگاری که حدود دو سوم تجارت و بازرگانی و تولید صنعتی متعلق به اذربایجان و تبریز بود و تعداد جواهر فروشان و زرگرهای تبریز بیشتر ازهمه بازارهای ایران نمود داشت. صرافی‌ها نیزدر تبریز سابقه پر افتخاری دارند و نبض بازار صرافی ایران نیز در دست ان‌ها می‌چرخید.
مقاله اخیر مستند منتشره پژوهشگر، دکتر منصوره اتحاد، بخشی از زوایای عظمت و شکوه صرافی و نقدینگی بازار تبریز را در ۲۵۰ سال گذشته نشان می‌دهد. تاریخ صرافی بازار ایران گواهی می‌دهد حاج لطف علی و حاج علی اکبر فررندان حاجی محمد باقرامین الضرب پسر حاجی لطف الله تبریزی درواقع پیشگامان صرافی‌های تبریز بودند. آن‌ها در اوایل دوره قاجار از تبریز به روسیه رفتند و در روسیه بانکداری اموختند و با امور صرافی‌های ان سرزمین پهناور اشنا شدند و میدانستند که کار در صرافی، پایه بانکداری آن روزگار است؛ آن‌ها با کمک حدود ۲۰ نفر از صرافان و تجار تبریزی، مقدمات تأسیس اولین بانک ایرانی و خصوصی را در تبریز ریختند که بدلیل اختلاف در تعیین نحوه نرخ بهره و مغایرت ان با تعالیم اسلامی و فوت یکی از نوه‌های حاج لطف الله تبریزی ناکام ماند.
این بانک در صفی بازار تبریز در حال شکل گرفتن بود؛ اما این صرافان بیکار ننشستند و اولین دارالضرب ایران را در بازار تبریز تأسیس و با هوش و شم اقتصادی و عرف جامعه بازار، شروع به ضرب سکه در اوزان مختلف کردند و علاوه بر ان ضرب مسکوکات قرآن، شاهی و تومان که هر سه به زبان ترکی رایج بازار و تجار تبریز بودند را وارد بازار تهران، شیراز، مشهد، بروجرد، مراغه، همدان، کاشان، اصفهان، کرمان، سبزوار، خوی و رشت کردند و علاوه بر ان دفاتری در تهران/اسلامبول /تفلیس/باکو/ایروان نیز برای تسهیل داد و ستد با ایرانیان راه‌اندازی کردند. تأسیس اتحادیه صرافان در تبریز در آن دوران موید این مطلب است؛ بعدها وقتی بانک سپه درسال ۱۳۰۴ ه. ش به عنوان اولین بانک ایران در دو شهر تهران و پس از آن در تبریز افتتاح شد و بعدها بانک ملی شکل گرفت که شعبات بانک‌های مذکور در تبریز برای رونق بانکداری ایران، به شعبات مرکزی پایتخت پول قرض می‌دادند.
اسناد صرافی و صرافی‌ها که از اسناد فعالیت‌های تجاری شادروان حاج رحیم اتحادیهٔ تبریزی اخیراً از سوی خانم دکتر منصوره اتحاد منتشر شد، بار دیگر عظمت بازار تبریز را به رخ محققان کشاند و نشان داد ثبت جهانی بازار تبریز به عنوان بزرگترین سازه‌ی آجری تجاری به هم پیوسته دنیا و زیباترین بازار سرپوشیده عالم، آن را در فهرست آثار دیدنی یونسکو قرارداد و در یک کلام مطالعه‌ی اصناف صرافی‌های ایران در ۲۵۰ سال گذشته نشان داد تسلط بر بازار پول تبریز در واقع سلطه بر اقتصاد و بازار پول ایران به‌شمار می‌رفت.
از جمله اطلاعاتی که مرتب در همه اسناد حاجی علی‌اکبر تکرار می‌شود، گزارش مظنه‌جات تبریز است. چنانچه می‌نویسد: «مظنه عدسه ۹۳۱ و ۳۲، برات عدسه با بیجک ۱۸۲ و ۸۳ برات علیه تلگرافی چهار تومان ۶ هزار و ۵۰۰ دینار خریدار ندارد. عین مجیدیه چهار تومان پنج هزار و ۸۰۰ الی پنج هزار و ۹۰۰ دینار. اسکناس با قرآن یک‌تومان پنج هزار و ۸۰۰ دینار. امپریال با قران چهار تومان یک هزار و ۸۰۰ الی دو هزار دینار. صرف قران جدید ۲۵۰ دینار کساد است. برات تهران تلگرافی هرگاه باشد، ۲۰۰ دینار بالا. » نویسنده‌ی این سطور در این یادداشت مناسب می‌بیند به شکل‌گیری اولین بانک خصوصی ایران در مجموعه‌ی بازار تبریز در اواخر دوره‌ی قاجار نیز اشاره‌ای داشته باشد که این بانک مدیون پدر و پسران لایق و کارآفرین بوداغیان که از فعالان اقتصادی ارامنه آذربایجان بودند اشاره‌ای مختصر داشته باشد؛
جبرائیل بوداغیان و ایسراییل بوداغیان از ارامنه آذربایجان و از روستا زادگان اطراف سلماس بودند. آن‌ها ابتدا شغل پدری خود دادوستد خشکبار را داشتند.
آن موقع اطراف دریاچه ارومیه از آبادترین و حاصلیخیزترین مناطق کشاورزی و باغی ایران بود و محصولات باغی، گردو و بادام آن‌ها را خریداری و بصورت عمده در بازار تبریز می‌فروختند و صادرات خشکبار در حدود سال‌های ۱۲۷۵ ه. ش یعنی اواخر دوره‌ی قاجار در بازار تبریز به تجار خارجی بیشتر مدیون تجارتخانه بوداغیان بود. جبرائیل متولد ۱۲۴۹ ه. ش و بزرگ شده تبریز بود.
آن‌ها با بدست آوردن سود تجارت خشکبار در حدود ۱۲۰ سال پیش اولین بانک خصوصی ایران را در بازار تبریز تأسیس کردند که این بانک ۳۵ کارمند ارمنی داشت که برخی از این کارکنان برای ردوبدل پول بین تهران، قزوین، زنجان، تبریز، مراغه، خوی و ارومیه و اردبیل رفت‌وآمد می‌کردند و علاوه بر بانکداری و اعطای وام با درصدهای پایین، این بانک مرکز انتقال پول واردات و صادرات تجار ایرانی و خارجی نیز عمل می‌کرد.
علی اکبر برق لامع یادگار بنیانگذار حوله بافی برقع لامع که روز گاری مهمترین کارخانه در نوع خود در ایران بود در باره شادروان جبرئیل بوداغیان به عنوان مطلع و شاهد عینی که همسایه‌شان بود، به نویسنده‌ی این یادداشت می‌گوید: مرحوم بوداغیان هر روز از کوی برقع لامع با شورلت آمریکایی به بانک بوداغیان در بازار گرجیلر رفت آمد داشت. کارآفرینی منظم و مرتب بود. اهل بذل و بخشش و کمک به مراکز مذهبی مسلمانان را هم مد نظر داشت. به مسجد ملا علی اکبر محله اهراب و هیأت عزاداری آن و همچنین برپایی مراسم عاشورا و تاسوعا در این مسجد کمک می‌کرد.
یک باغچه سه هزار متری داشت که برای توسعه کارخانه برق لامع به مرحوم پدرم فروخت. خانه‌اش با معماری قدیمی هم اکنون مشرف به کارخانه برقع لامع پا برجاست.
در اسناد تاریخی می‌خوانیم که بانک بوداغیان در ورودی بازار تبریز، معمولاً خط تجاری با تهران، تبریز، استانبول، هامبورگ، برلین، بغداد و طرابوزان داشت. و به مبادله و انتقال پول تجار ایرانی و خارجی مبادرت می‌کرد.
بانک بوداغیان به صورت خود جوش با همت خانواده تجارت پیشه بوداغیان تا اوایل دوره‌ی پهلوی در بازار تبریز فعال بود و با تلاش برادران بوداغیان، سود کلانی نصیب این بانک شد و از محل درآمد آن، بعد از سال ۱۲۸۵ ه. ش آن‌ها دست به راه‌اندازی چند کارخانه در تبریز، قزوین و تهران کردند.
در تبریز بزرگترین سیلوی غله و آسیاب مدرن روز را راه انداختند و کارخانه صابون‌سازی در تبریز نیز تولیدات خود را به اقصی نقاط ایران می‌فرستاد.
بوداغیان در پهلوی اول وارد سیاست شدند و جبرائیل بوداغیان از تجارت و خشکبار و بانکداری به سیاست روی آورد و سه دوره تا سال ۱۳۲۱ ه. ش به عنوان نماینده‌ی ارامنه به مجلس شورای ملی راه یافت و فعالیت‌های اقتصادی و بانکداری آن‌ها تحت شعاع این سیاست زدگی قرار گرفت بعدها با تأسیس بانک دولتی شاهنشاهی و گسترش شعبات آن در ۲۵ نقطه‌کشور، چند شعبه آن نیز در تبریز راه افتاد که دومین شعبه بانک شاهنشاهی در محلات اهراب و کوی برق لامع تبریز بسیار فعال بود که این امر فعالیت بانک خصوصی بوداغیان را تحت شعاع قرارداد و بعد از بلبشوی سیاسی و سقوط پهلوی اول بانک بوداغیان نیز با عنوان اولین بانک خصوصی ایران با طلوع بانک‌های دولتی از جمله سپه و ملی از رونق افتاد و همزمان تعدادی از تجار خانواده بوداغیان روانه اروپا شدند و بانک خصوصی آن‌ها در تبریز تعطیل شد.
خوشبختانه در سال‌های اخیر دانشکده مدیریت/اقتصاد/بازرگانی دانشگاه تبریز و همچنین گروه اقتصاد دانشگاه‌های آزاد و پیام نور با جذب اساتید ممتاز در رشته‌های مختلف اقتصادی در مقاطع تحصیلات تکمیلی دانشجو تربیت می‌کند و امید می‌رود پایان‌نامه‌های تعدادی از ان‌ها به مقوله تجارت و نقش بازار تبریز در اقتصاد، پول و داد و ستد ایران در ادوار گذشته تاریخی منجر شود و نقش تجار و بازرگانان اذربایجانی در شکل‌گیری بازار تهران و همچنین رونق بازارهای استانبول و اصفهان و قزوین در دوره‌ی صفوی هویدا شود و علاوه بر آن بخشی از زوایای تاریخی و شکوه و عظمت بزرگترین بازار سر پوشیده جهان با اسناد معتبر داخلی و خارجی هم بر همگان آشکار شود تا نسل جدید بدانند که فرزندان اقتصادی آذربایجان چگونه بر بازار پول و سرمایه و کالا و خدمات ایران مسلط بودند.
نظر شما