دلایل دلارزدایی اتحادیه اقتصادی اوراسیا| چگونه واشنگتن خودزنی می‌کند؟

بازار؛ گروه بین‌الملل: روز گذشته وزیر امور خارجه روسیه اعلام کرد که دلار آمریکا ممکن است به‌زودی از آمار تجارت اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) حذف شود. اتحادیه اقتصادی اوراسیا بر پایه اتحادیه گمرکی روسیه، قزاقستان و بلاروس در سال ۲۰۱۵ تأسیس شد.

بعداً ارمنستان و قرقیزستان به آن پیوستند و کل درآمد ناخالص آن بیش از ۲ تریلیون دلار است. سهم ارزهای ملی در تسویه حساب‌های متقابل بین اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا تا اوت ۲۰۲۲، ۷۴ درصد بوده که بیش از نیمی از معاملات به روبل روسیه انجام شده است.

برای واکاوی دلایل روند دلارزدایی در میان کشورهای جهان بویژه جنوب جهان، باید سیاست‌های واشنگتن در راستای استفاده ابزاری از دلار در برابر کشورهای مانند روسیه، ایران و ونزوئلا را بررسی کرد.

دلایل دلارزدایی کشورهای جنوب

به باور کارشناسان، شکاف بین وضعیت فعلی اقتصاد آمریکا و نقش دلار به نقطه اوج خود رسیده است. از آنجایی که قدرت اقتصادی آمریکا نسبت به دیگر کشورها و مناطق در حال کاهش است، احتمالا در آینده نزدیک دلار موقعیت ممتاز کمتری خواهد داشت.

تا همین اواخر، دلار چنان تسلط بی‌نظیری داشت که بیش از ۶۰ درصد کل ذخایر ارزی بانک‌های مرکزی سراسر جهان به دلار آمریکا نگهداری می‌شد. همچنین بیش از یک سوم تولید ناخالص داخلی جهان توسط کشورهایی تولید می‌شود که از دلار به عنوان واحد پول رسمی خود (به عنوان مثال اکوادور) یا به عنوان ارز موازی (مانند پاناما) استفاده می‌کنند. حداقل نیمی از فاکتورهای تجارت فرامرزی جهان به دلار صادر می‌شود که پنج برابر سهم آمریکا از تجارت وارداتی و سه برابر سهم این کشور از صادرات جهانی است.

ایالات متحده از جنگ جهانی اول و دوم به عنوان بزرگترین طلبکار جهان بیرون آمد، اما آنها اقتصاد کشورهای دیگر را که در آن جنگیده بودند، نابود کردند. این الگو بعد از جنگ سرد تکرار شد. درواقع، واشنگتن به طور هوشمندانه از موقعیت خود به عنوان «ارز ذخیره جهانی» که در طول ۷۵ سال گذشته به طرز قابل توجهی با ثبات بوده، استفاده کرده است. حتی با وجود کسری بودجه فدرال ایالات متحده که به طور مداوم در حال رشد است و در حال حاضر به ۲۴ تریلیون دلار رسیده، بیش از ۱۷ درصد از تولید ناخالص داخلی جهان سهم این کشور است و این بدهی ملی با نرخ ۴ تریلیون دلار در سال در حال رشد است.

فدرال رزرو نزدیک به ۷ تریلیون دلار دارایی پرخطر در اختیار دارد و سرعت افزایش کسری بودجه فدرال و چاپ کنترل نشده دلار آمریکا می‌تواند منجر به انفجار اقتصادی شود. این نه تنها به اقتصاد ایالات متحده ضربه می‌زند، بلکه بر اقتصاد کشورهایی که در سهام ایالات متحده سرمایه گذاری کرده‌اند نیز تأثیر می‌گذارد. پیتر شیف، مدیرعامل و استراتژیست ارشد جهانی یورو پاسیفیک کپیتال، پیش بینی می‌کند که سقوط قریب الوقوع دلار برای کل اقتصاد آمریکا به عنوان «تایتانیک در حال غرق شدن»، روز قیامت خواهد بود، و عواقب بسیار جدی اقتصادی و مالی در انتظار ایالات متحده است.

با این وجود، با حفظ سیاست توسعه طلبانه آمریکا در تجارت بین‌الملل و استفاده از هر ابزار لازم برای جلوگیری از سقوط دلار، دولت کاخ سفید به استفاده از وضعیت ارز ذخیره دلار به عنوان سلاحی برای اعمال تحریم‌ها علیه دشمنان خود، به ویژه از طریق عدم دسترسی به سیستم تسویه جهانی دلار ادامه می‌دهد. به عنوان مثال، در سال ۲۰۱۷، استیون منوچین، وزیر خزانه داری ایالات متحده، به چین هشدار داد که در صورت عدم پیروی از تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه کره شمالی، می‌توان از دسترسی این کشور به سیستم تسویه دلار جلوگیری کرد.

در سال ۲۰۱۸، وزارت خزانه داری ایالات متحده جریمه‌هایی به مبلغ تقریبی ۱.۳ میلیارد دلار برای بانک فرانسوی «سوسیته ژنرال» به دلیل نقض تحریم‌های تجاری ایالات متحده علیه کوبا وضع کرد. در همان سال، وزارت خزانه داری آمریکا شرکت روسی RUSAL، دومین تولیدکننده بزرگ آلومینیوم جهان، را تحریم کرد.

به گفته منوچین وزیر سابق خزانه‌داری، واشنگتن در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۸ اقداماتی را با هدف توقف حمایت از ایران اعلام کرد. در همان هفته، وزارت امور خارجه اعلام کرد که احتمالا حساب‌های دولتی عراق در بانک فدرال رزرو نیویورک بسته شود، که این امر توانایی عراق را برای استفاده از درآمد فروش نفت محدود و منجر به بحران نقدینگی می‌شود که می‌تواند اقتصاد این کشور را با مشکل مواجه کند.

نمونه‌های مشابه دیگری از تهدیدها و تحریم‌های واشنگتن علیه ایران، روسیه، چین و حتی کشورهای اتحادیه اروپا وجود دارد که از خط مشی واشنگتن خودداری کردند. بنابراین طبیعی است که تعداد بیشتری از کشورهایی که اخیراً از خطر وابستگی دلاری آگاه شده‌اند و در هدف تحریم‌های دلاری قرار گرفته‌اند یا به زودی می‌توانند هدف قرار گیرند، شروع به کاهش وابستگی به دلار کنند.

بسیاری از کشورها این سیاست ایالات متحده را به عنوان سوء استفاده از قدرت می‌دانند. این کشورها نه تنها شامل چین و روسیه، بلکه نزدیک‌ترین کشورهای آمریکا مانند بریتانیا و فرانسه نیز می‌شوند. بطوریکه مجله «اکونومیست» نوشته بود که در نهایت می‌تواند منجر به سقوط دلار شود، چون سایر کشورها یا اتحادیه‌های مانند اوراسیا به دنبال جایگزینی برای ارز قدرتمند آمریکا هستند.

در واقع عصر جدید در تجارت بین‌الملل شامل دلارزدایی از دارایی‌ها، تجارت با استفاده از ارزهای محلی، مکانیسم‌های جدید پرداخت و ارزهای دیجیتال است. برای نمونه، پس از اعمال تحریم‌های غرب علیه روسیه به دلیل حمله به اوکراین، میزان استفاده از ارزهای ملی چین و روسیه در مبادلات دوجانبه افزایش یافته است. البته، اخیراً کشورهای بیشتری به این روند ملحق شده‌اند و با ارزهای محلی تجارت می‌کنند.

تام کیتینگی، مدیر مرکز تحقیقات جرایم مالی و امنیت در اندیشکده RUSI باور دارد که همه این موارد نشان می‌دهد که ما در حال نزدیک شدن به یک «نقطه اوج» هستیم. کشورها قبلاً فقط به ابراز نارضایتی از نفوذ آمریکا به عنوان قدرت مالی غالب بسنده می‌کردند، اما اکنون آنها شروع به مقاومت در برابر آن کرده‌اند.

کارشناسان خاطرنشان می‌کنند که اکنون نه تنها رقبای ژئوپلیتیکی آمریکا از تسلط دلار اجتناب کنند، بلکه بسیاری از متحدان ایالات متحده نیز در پی آن هستند. اورسولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپا در سال ۲۰۱۹ گفته بود «می‌خواهم نقش بین المللی یورو را تقویت کنم».

البته سلف او، ژان کلود یونکر، سلطه دلار در تجارت انرژی اروپا را «انحراف» خوانده بود. در نتیجه، کمیسیون اروپا اکنون در حال کار بر روی یک برنامه اقدام جدید است که بخشی از آن شامل تشویق کشورهای اتحادیه اروپا برای حذف دلار در پرداخت‌ها و تجارت است. از این رو، هر روز که واشنگتن به سیاست‌های شکست خورده خود ادامه می‌دهد، به پایان دوران دلار نزدیک‌تر می‌شود.

خودزنی آمریکا و دلارزدایی

در حدود یک دهه اخیر؛ روسیه، چین، ایران و سایرین وضعیت ارز ذخیره جهان را به چالش کشیده‌اند و این امر ایالات متحده را نگران کرده است. ایالات متحده از وضعیت ارز ذخیره خود برای کنترل اقتصاد جهان و سیاست خود به نفع خود استفاده می‌کند، برای مثال از تحریم‌های اقتصادی به عنوان ابزاری علیه کشورهایی استفاده می‌کند. بطوریکه در ۵ آوریل ۲۰۲۱، مجله نیوزویک مقاله‌ای را با عنوان «تحریم ها وضعیت دلار آمریکا را به عنوان ارز برتر از بین می‌برد» منتشر کرد که اساساً اذعان می‌کند استفاده واشنگتن از تحریم‌ها در نهایت دلار آمریکا را در درازمدت فلج می‌کند. استفاده مستمر از تحریم‌ها برای تحت فشار قرار دادن کشورها و شرکت‌هایی که تصور می‌شود علیه منافع آمریکا عمل می‌کنند نیز احتمالا موقعیت جهانی دلار را تضعیف کند.»

روسیه و چین پس از تحریم‌های جدید که دو قدرت در حال ظهور را از جهان غرب ناامید کرده‌اند، کنترل آمریکا بر سیستم مالی جهانی را مورد انتقاد قرار دادند. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه گفت که کشورش تلاش‌های گسترده‌ای برای فاصله گرفتن کامل از سیستم مالی بین‌المللی تحت سلطه آمریکا انجام می‌دهد که بیشتر آن با دلار آمریکا کار می‌کند. وی همچنین از دیگران نیز خواست که همین کار را انجام دهند.