«شانگهای و بریکس»؛ عوامل تعیین کننده در آینده اتحادیه اقتصادی اوراسیا| نقش بارز ایران در تامین برق

تهمینه غمخوار؛ بازار: اجلاس اتحادیه اقتصادی اوراسیا با حضور سران کشورهای روسیه، ارمنستان، بلاروس، قزاقستان و قزقیزستان در روز جمعه در بیشکک پایتخت قزقیزستان آغاز به کار کرد. در این نشست، ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه در سخنرانی خود ضمن اشاره به اینکه اختلاف قیمت گاز بین کشورهای اتحادیه اوراسیا و اتحادیه اروپا ۱۰ برابر یا بیشتر است، تاکید کرد: این امر شرایط مناسبی را برای توسعه اقتصادی کشورهای اتحادیه اوراسیا ایجاد می‌کند.

پوتین همچنین خواستار رفع موانع تجاری بین کشورهای عضو اتحادیه از جمله روسیه، بلاروس، ارمنستان، قزاقستان و قرقیزستان شد و افزود: اتحادیه اوراسیا طی سال جاری تعدادی تصمیم اساسی با هدف رفع موانع گمرکی و اداری باقی مانده اتخاذ کرد. ما باید به طور مؤثرتری برای رفع این موانع کار کنیم، زیرا در تجارت آزاد بین کشورهای ما نقش دارند.

در همین راستا و با توجه به اهمیت برگزاری اجلاس اتحادیه اوراسیا، در ادامه به بررسی روند کار و اهمیت آن برای جمهوری اسلامی ایران می پردازیم.

تاریخچه اتحادیه اقتصادی اوراسیا

در ابتدا اتحادیه گمرکی اوراسیا در سال ۲۰۱۱، اعلام کرد که به شکل یک بازار مشترک در خواهد آمد. بر همین اساس، در ماه می ۲۰۱۴، اتحادیه اقتصادی اوراسیا شکل گرفت و در ۲۰۱۵ فعالیت خود را آغاز کرد در حالی که هدف اصلی آن، توسعه بازار واحد و دستیابی به جابجایی آزاد «کالا»، «سرمایه»، «خدمات» و «مردم» در بازار واحد است.

در حال حاضر، ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و روسیه اعضای اصلی اتحادیه اوراسیا را تشکیل می دهند و جمعیت آن ۱۶۷ میلیون نفر و تولید ناخالص داخلی آن حدود پنج تریلیون دلار است. تاجیکستان یک عضو نامزد است، در حالی که ازبکستان و مولداوی به عنوان یک عضو ناظر دارای روابط رسمی با این اتحادیه هستند. جمهوری اسلامی ایران نیز در تلاش است تا به عنوان عضو رسمی و دائمی شناخته شود.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا با دیگر بلوک تجاری اتحاد جماهیر شوروی سابق، یعنی کشورهای مشترک المنافع (CIS) متفاوت است، در حالی که همه اعضای اتحادیه اوراسیا نیز کشورهای CIS هستند. اتحادیه اقتصادی اوراسیا همچنین، دارای یک وضعیت رسمی و چند جانبه تجارت آزاد میان اعضا است که به عنوان یک نهاد نهادینه شده شناخته می شود و اعضا می توانند با سایر کشورها یا بلوک های تجاری قراردادهای تجارت آزاد را منعقد کنند.

این توانایی اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای ورود به توافق تجارت آزاد با سایر کشورها در حال پیشرفت است به گونه ای که توافق تجارت آزاد اولیه با ویتنام موفقیت آمیز بوده و هم ایران و هم صربستان دارای توافق تجارت آزاد با اتحادیه اوراسیا هستند. این مسائل نشان می دهد که علاقه به این بلوک در حال افزایش است و احتمال گسترش در آینده وجود دارد.

به عبارت دیگر، اتحادیه اقتصادی اوراسیا که اغلب به عنوان شکل دیگری از کنترل روسیه بر کشورهای اقماری سوسیالیست سابق خود شناخته می شود، یک پروژه اقتصادی است که برای اولین بار توسط نورسلطان نظربایف، رئیس جمهور قزاقستان در سال ۱۹۹۴ بر اساس تئوری های اوراسیایی لو گومیلوف تدوین شد.

این تئوری ها به دنبال این بودند که مردمان استپ بزرگ یا استپ اوراسیا را در یک بلوک اقتصادی واحد، اگر چه ناهمگن، متحد کنند. جغرافیای مشترک به جای قومیت مشترک به معنای سرنوشت و مبارزه مشترک بود، اصلی که توسط اوکراین و جمهوری آذربایجان متمایل به غرب و همچنین ترکمنستان بی طرف رد شد.

از نظر جغرافیایی، اهمیت واقعی آن در فضای جغرافیایی است که بین چین غربی و اروپای شرقی پر می‌کند و تا حدی به عنوان یک مسیر زمینی مهم بین چین، آسیای مرکزی، خاورمیانه از طریق کریدور شمال_جنوب و اتحادیه اروپا توسعه می‌یابد.

با الهام از اتحادیه اروپا...

اصول بنیادی اتحادیه اقتصادی اوراسیا، همان اصولی است که در بروکسل از آن حمایت می شود؛ یعنی چهار آزادی کالا، خدمات، سرمایه و کار. با این حال، ساختار این گروه بیشتر هرمی است و سران کشورهای عضو وزن بیشتری نسبت به اتحادیه اروپا دارند.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا که اغلب به ویژه توسط غرب، به دلیل تعداد بی شماری از مسائل نظارتی متناقض مورد انتقاد قرار گرفته و همچنین علیرغم داشتن اقتصادهای بسیار متفاوت از نظر کیفیت و با اهداف سیاست خارجی متفاوت، همچنان پابرجاست. حتی در اوایل سال جاری درگیری مسلحانه بین کشور عضو قرقیزستان و تاجیکستان نامزد موجب از هم گسیختگی آن نشد.

مناقشه اوکراین، فشار چین و نیاز فزاینده روسیه به توسعه منابع تجاری جایگزین باعث شده است که مسکو نگاه آزادتری به تجارت اتحادیه اوراسیا داشته باشد و این موضوع، ممکن است به توسعه آینده آن کمک کند

امروز، اتحادیه اقتصادی اوراسیا به جای یک بازار مشترک کامل، یک اتحادیه گمرکی باقی مانده است. برخی از تحلیلگران معتقدند که یکی از عوامل اساسی در این اتحادیه این است که ۸۰ درصد وزن اقتصادی آن توسط روسیه تأمین می شود؛ به این معنی که هر تحولی احتمالاً به عنوان دستور روسیه به نظر می رسد تا مصالحه طرفین.

با این حال، مناقشه اوکراین، فشار چین و نیاز فزاینده روسیه به توسعه منابع تجاری جایگزین باعث شده است که مسکو نگاه آزادتری به تجارت اتحادیه اوراسیا داشته باشد و این موضوع، ممکن است به توسعه آینده آن کمک کند.

جنگ اوکراین؛ لحظه ای حیاتی برای اتحادیه

وابستگی متقابل اقتصادهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا به این معنی است که هیچ یک از آنها در زمان انزوای غرب برای روسیه، رویگردانی از این پروژه را انتخاب نکرده اند. در واقع، اوراسیا یک عامل کلیدی برای غلبه بر تحریم‌های اقتصادی است که روسیه می‌تواند و باید از آن استفاده کند.

از طرفی، به دلیل فشار تحریم‌ها، روسیه به‌منظور جلوگیری از شوک‌های بیشتر عرضه، تورم و حفظ تقاضا تا ۱یکم مارس ۲۰۲۳، رعایت استانداردهای اتحادیه را که در مورد واردات با آن موافقت کرده بود، به حالت تعلیق درآورده است.

از سوی دیگر، با توجه به گردش مالی تجارت خارجی، اقتصاد روسیه بر همسایگان خود برتری دارد. بر همین اساس، تجارت روسیه به عنوان شریک تجاری برتر همه کشورهای اتحادیه اوراسیا به طور سیستماتیک، حتی کشورهایی که با آنها مرز مشترک ندارد، با همسایگانش تقریباً برابر با سایر اعضای اتحادیه است. (۹۵ درصد جریان تجاری اتحادیه روسیه سابق).

تلاش ایران برای حضور دائمی

ایران یک توافقنامه تجارت آزاد موقت با اوراسیا دارد در حالی که مذاکرات خود را برای تبدیل آن به یک توافق تجاری دائمی ادامه داده است. گردش مالی بین اوراسیا و ایران در سال ۲۰۲۱ کمی بیش از ۵ میلیارد دلار بود که نسبت به سال ۲۰۲۰ ۷۳.۵ درصد افزایش داشت. صادرات ایران نیز از ۱.۶۶ میلیارد دلار به ۳.۴۲۴ میلیارد دلار افزایش یافت، در حالی که واردات از اتحادیه اوراسیا ۲۸.۸ درصد (از ۱.۲۵۳ میلیارد دلار به ۱.۶۲ میلیارد دلار) افزایش یافته است.

ایران همچنین اخیراً یک توافقنامه جامع انرژی طی ۲۵ سال با روسیه امضا کرده در حالی که می تواند یک بازیگر بزرگ انرژی در این اتحادیه باشد. در همین راستا، جمهوری اسلامی آماده است تا برق تمام کشورهای اوراسیا و آسیای مرکزی را تامین کند در حالی که رسمی شدن تجارت آزاد ایران و اوراسیا می تواند یک مسئله زمان بر باشد.

با این حال، پس از روی کار آمدن دولت جدید ایران به ریاست ابراهیم رئیسی در اوت ۲۰۲۱، روند مذاکرات ایران و اوراسیا سرعت بیشتری گرفته است. نکته بسیار مهمی که باید به آن توجه کرد این است که اگر توافقنامه تجارت ترجیحی اوراسیا_ایران به توافقنامه تجارت آزاد ارتقا یابد، تعداد موارد این توافق حداقل به ۸۰۰۰ مورد خواهد رسید که مطمئناً باعث افزایش گسترده در حجم تجارت بین ایران و اتحادیه خواهد شد.

این موضوع می تواند بسیاری از ظرفیتهای اقتصادی و تجاری ایران را وارد اتحادیه کرده و بازار ۸۰ میلیون نفری آن را به یک بازار مصرف عمده برای کشورهای عضو اتحادیه تبدیل نماید.

چین ؛ بزرگترین شریک تجاری اتحادیه

چین یک توافقنامه تجارت آزاد «غیر ترجیحی» با اتحادیه اوراسیا دارد که در سال ۲۰۱۸ امضا شده است. این موضوع بدان معناست که اگرچه هیچ توافق رسمی در مورد کاهش تعرفه های خاص بر روی محصولات وجود ندارد (تا حدی به دلیل پیچیدگی ها و مشکلات در توافق اعضای اتحادیه)، منطقه تجاری بین چین و اتحادیه اقتصادی اوراسیا باز است و مورد به مورد مذاکره می شود.

بنابراین، هر دو عضو کوچکتر، اتحادیه اوراسیا را در برابر واردات انبوه چین محافظت کرده و در عین حال امکان دسترسی استراتژیک را در صورت تمایل فراهم می کند. چین بزرگترین شریک تجاری اوراسیا است و برآوردها در سال جاری، ۲۰۰ میلیارد دلار (عمدتاً در نتیجه تجارت انرژی روسیه) به دست آمده است.

در حال حاضر، گردش تجاری اتحادیه اوراسیا با چین در طول سال ۲۰۲۲ تقریباً ۳۰ درصد افزایش یافته در حالی که صادرات حدود ۴۰ درصد و واردات ۲۰ درصد رشد داشته است. در عین حال، طبق آمار، برای ۷ ماه ژانویه تا ژوئیه ۲۰۲۲، کسری اندکی در تراز تجاری اوراسیا با چین برای دوره مشابه سال ۲۰۲۱ با مازاد قابل توجهی در طول سال ۲۰۲۲ جایگزین شده است.

بیشترین سهم واردات از چین در میان کشورهای اوراسیا متعلق به روسیه (بیش از ۸۰ درصد)، قزاقستان (۱۰ درصد)، قرقیزستان (۴ درصد) و بلاروس (۳ درصد) است.

با توجه به صادرات اتحادیه اقتصادی اوراسیا به چین در سال ۲۰۲۲، گاز طبیعی، زغال سنگ سخت و الوارهای فرآوری شده در میان بزرگترین گروه های کالایی، رشد قوی را نشان می دهند، در حالی که صادرات محصولات کشاورزی، دانه ها و روغن های آفتابگردان، روغن کلزا، گوجه فرنگی، سبزیجات، میوه ها، ماهی منجمد، و گوشت مرغ نیز برجسته است.

روند آینده اتحادیه اوراسیا

عامل تعیین کننده بلندمدت برای آینده اتحادیه اوراسیا، درگیری جاری اوکراین است. چگونگی حل این بحران و ساختار حل و فصل آن، کلید تعیین جهت آینده این بلوک خواهد بود. در واقع، این موضوع بسته به تصمیمات اتخاذ شده در رابطه با احتمال غرامت، تحریم ها و سایر بلوک های تجاری تأثیرگذار مانند تحریم راه آهن و بنادر، می تواند در چندین جهت داشته باشد.

افزون بر این، تا حد زیادی به این مسئله بستگی دارد که اتحادیه اقتصادی اوراسیا چگونه خود را پس از اوکراین تصور می کند؟ آیا کشورهای عضو مایل به تعامل با غرب هستند؟ اگر چنین است، تحت چه شرایط و ضوابطی؟ یا آنها خود را به عنوان یک بلوک تجاری جایگزین می بینند؟ اگر چنین است، کدام کشورها به احتمال زیاد مشمول قراردادهای تجارت آزاد هستند؟

یک ویژگی جالب در مورد اتحادیه اوراسیا، انعطاف پذیری و همچنین پتانسیل آن است. از این رو، در آینده می‌توان آن را به بلوکی تبدیل کرد که شامل گروه فعلی بریکس نیز می‌شود که خود موضوع مورد توجه ۱۳ کشور دیگری است که همگی علاقه‌مند به پیوستن هستند. همچنین سوالی که مطرح می شود این است که آیا می توان آنها را با کشورهای درگیر در بحث توافقنامه تجارت آزاد با اوراسیا ادغام کرد؟

با توجه به تغییرات کنونی در ژئوپلیتیک جهانی، این احتمال وجود دارد که اتحادیه اوراسیا در آینده بستری باشد که ممکن است به یک اتحاد استراتژیک و بالقوه گسترده تر، فرصت ظهور داده شود

ادغام و ترکیب بالقوه دیگری می تواند با سازمان امنیتی_اقتصادی شانگهای، (یک گروه دیگر اوراسیا اما با مسئولیت بزرگتر از اتحادیه اوراسیا) انجام شود، زیرا شامل یک عنصر امنیتی منطقه ای مهم و همچنین یک دستور تجاری است.

چین با روسیه در مورد امکان ادغام اتحادیه اوراسیا در طرح کمربند_جاده نیز مذاکره کرده است. بر همین اساس، سوالی که باید پرسید لزوماً این نیست که اتحادیه اوراسیا امروز چگونه عمل می کند و با برخی محدودیت ها به نظر می رسد که به عنوان یک بلوک منطقه ای خود را حفظ می کند، بلکه این است که چگونه ممکن است توسعه یابد.

با توجه به تغییرات کنونی در ژئوپلیتیک جهانی، این احتمال وجود دارد که اتحادیه اوراسیا در آینده بستری باشد که ممکن است به یک اتحاد استراتژیک و بالقوه گسترده تر، فرصت ظهور داده شود.