بازار؛ گروه بین الملل: علی باقری کنی، معاون وزیر امور خارجه ایران، در سفر ماه نوامبر خود به هند بر اهمیت روابط راهبردی و اقتصادی نزدیک تهران و دهلی نو تاکید کرد. این سفر یک پیام مهمی نیز داشت؛ هم‌افزایی استراتژیک و پیشنهاد برد-برد برای دو طرف در میان تغییر چشم انداز ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک در پی جنگ اوکراین و نظم جدید جهانی است. قبل از اینکه دولت ترامپ تحریم‌ها علیه ایران را در سال ۲۰۱۸ بازگرداند، نفت ایران نزدیک به ۱۱ درصد از کل سبد نفتی هند را تشکیل می‌داد. با این حال، دهلی نو تحت فشار ایالات متحده مغلوب شد و واردات نفت از تهران را متوقف کرد، اقدامی که مانع همکاری آنها در سایر مناطق استراتژیک شد.
سه سال بعد، در بحبوحه تغییر سریع قدرت ژئوپلیتیک و پایان «دوران جهان تک قطبی»، هند مشتاق به تنظیم مجدد روابط خود با ایران شده است. برخی از رسانه‌های هندی اعلام کرده‌اند که در شرایط رو به رشد تقاضا برای نفت و گاز در بحبوحه بحران جهانی انرژی و کاهش اخیر نفت اوپک پلاس، هند اکنون آماده است تا واردات نفت از ایران را با سرپیچی از تحریم‌های آمریکا از سر بگیرد.
جالب است که هاردیپ سینگ پوری، وزیر نفت هند، در جریان سفر خود به واشنگتن در ماه اکتبر به آن اشاره کرده و گفت که دهلی نو از هر کجا که لازم باشد، نفت خریداری خواهد کرد. در این راستا، روسیه در حال حاضر به رغم فشارهای شدید ایالات متحده، نفت را به هند ارسال می‌کند.
همچنین در حال حاضر مذاکراتی بین هند و ونزوئلا به ویژه با کاهش تحریم‌های نفتی آمریکا علیه کاراکاس در جریان است. این امر به طور گسترده، دریچه‌ای از فرصت را برای هند و ایران باز کرده است تا تجارت انرژی خود را احیا کنند.
در مقابل ایران آمادگی خود را برای از سرگیری تجارت انرژی با هند اعلام کرده است. ماه گذشته، ایرج الهی، سفیر تازه منصوب شده ایران در دهلی نو، اعلام کرد که ایران مایل است نفت خام ارزان قیمتی را در اختیار هند قرار دهد تا امنیت انرژی این کشور تضمین شود، چیزی که مقامات ارشد هند در ماه‌های اخیر از آن به عنوان اولویت دولت یاد کرده‌اند. در سال‌های ۲۰۱۸-۲۰۱۹، هند به ارزش ۱۲.۱۱ میلیارد دلار نفت خام از ایران خریداری کرد که پس از پایان دوره معافیت کاهش در ماه می ۲۰۱۹ به صفر رسید.
به همین ترتیب، تجارت بین دو کشور از ۱۷.۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸-۲۰۱۹ به ۴.۷۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹-۲۰۲۰ کاهش یافته است. اگرچه ایالات متحده در نهایت نتوانست به اهداف خود دست یابد، اما کمپین « فشار حداکثری» واشنگتن تأثیر منفی بر روابط هند و ایران داشت.
با این حال، روابط به طور قابل توجهی بهبود یافته است، همانطور که باقری کنی به مطبوعات هند گفت که جمهوری اسلامی آماده است تا نیازهای رو به رشد انرژی کشور را تامین کند، همچنین هند می‌تواند به نوبه خود به امنیت غذایی ایران به عنوان یک تولید کننده عمده مواد غذایی کمک کند.
هنوز چابهار برای دهلی مهم است
از زمانی که هند به عنوان سرمایه‌گذار و شریک وارد پروژه توسعه بندر چابهار شد، دولت دهلی نو ماموریت جدی را برای افزایش نفوذ خود در افغانستان و آسیای مرکزی اتخاذ کرده است. ایالات متحده آمریکا نیز بر اساس حمایت از ثبات اقتصادی در افغانستان و کمک به توسعه این کشور، توسعه بندر مورد بحث را از تحریم‌های اعمال شده علیه ایران مستثنی کرد.
از سوی دیگر، در حالی که هند به عنوان متحد آمریکا در پروژه مذکور سرمایه گذاری می‌کند در آن سوی دریای عرب، چین و پاکستان پروژه عظیم توسعه بندر گوادر را اجرا می‌کردند. اما تسلط طالبان در افغانستان باعث شده تا سرمایه گذاران هندی برای ماندن و سرمایه گذاری در این کشور با مشکلات جدی مواجه شوند. در عین حال، بازرگانان هندی و ایرانی تحت تأثیر تحولات جدید محتاطانه رفتار کرده و نسبت به ادامه خرید کالا از دروازه‌های مرزی میلک، دوغارون و ماهیرود از طریق افغانستان، تردید نشان دادند.
بندر چابهار دارای ویژگی‌های بسیاری است که در سطح جهانی و منطقه‌ای مورد توجه قرار می‌گیرد. چابهار تنها بندر ایران است که دسترسی مستقیم به دریاهای آزاد و اقیانوس دارد. مجاورت جغرافیایی این بندر با کشورهایی مانند افغانستان، پاکستان و هند و به عنوان یک مرکز مهم ترانزیتی در کریدور بین المللی شمال-جنوب، این پتانسیل را به چابهار داد تا به یکی از مهم ترین مراکز تجاری منطقه تبدیل شود. همچنین این احتمال وجود دارد که این بندر تجارت را در آسیای مرکزی و جنوبی افزایش دهد.
پروژه ایجاد مسیر ترانزیتی از طریق توسعه بندر چابهار، «قرارداد چابهار» نامیده می‌شود. پروژه بندری که در ژوئن ۲۰۱۶ توسط سران کشورها برای ایجاد کریدور سه‌گانه در منطقه امضا شد، از جمله سرمایه گذاری‌های مشترک هند، ایران و افغانستان است.
اگرچه توافقنامه مذکور مبتنی بر توسعه بندر است، اما نکته اصلی اینکه ترانزیت و دسترسی هند به افغانستان را از طریق ایران فراهم می‌کند. بندر چابهار و مسیر ترانزیتی ایران این مزیت را برای هند می‌دهد تا پاکستان را در دسترسی خود به افغانستان دور بزند. به این ترتیب پاکستان یکی از کشورهای متاثر از توافقنامه تجاری سه جانبه ایران، هند و افغانستان خواهد بود.
از سوی دیگر، با خروج آمریکا از افغانستان و تقویت رقبای منطقه‌ای هند در افغانستان از جمله چین و پاکستان، هند متوجه شد که باید روابط استراتژیک خود با ایران را حفظ کند. حضور نارندرا مودی، نخست وزیر هند در مراسم ریاست جمهوری ابراهیم رییسی، رئیس جمهور ایران، نشان دهنده تمایل دهلی نو برای حفظ این روابط استراتژیک است. به طوری که؛ رسانه‌های هندی در اخبار خود از مراسم تحلیف رئیس جمهور به بازگشایی صفحه جدیدی از روابط ایران و هند یاد کردند.
بنابراین می‌توان گفت که بندر چابهار متغیر مهمی در روابط راهبردی هند با پاکستان و چین و شکل دادن به موازنه منطقه‌ای است. در همین راستا، موسسه بروکینگز در گزارشی، توسعه بندر چابهار را سنگ بنای استراتژی چند لایه هند در قبال ایران عنوان کرد.
دولت مودی اعلام کرده است که بندر چابهار مبنای پیشرفت ایران، هند، افغانستان و بسیاری از کشورهای آسیای میانه خواهد بود. علاوه بر این، کشورهای آسیای مرکزی مانند ازبکستان و قزاقستان این بندر را به عنوان دروازه‌ای به اقیانوس هند می‌دانند. مقامات هندی بیان می‌کنند که بندر چابهار در فاصله تقریبی ۱۰۰۰ کیلومتری بندر کاندلا و ۱۴۰۰ کیلومتری بمبئی، دسترسی به مسیر دریایی را برای کشتیرانی و تجارت تسهیل می‌کند.
از سوی دیگر، همکاری‌هایی که از طریق توسعه بندر گوادر و کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) شکل خواهد گرفت، نگرانی‌ها را در مورد چگونگی مشارکت چین و پاکستان، دو رقیب اصلی که در هند با آنها اختلاف نظر دارد، افزایش داده است. در این مورد سرمایه‌گذاری هند در بندر چابهار، این کشور به عنوان یک استراتژی کلیدی برای گسترش حضور خود در بازار منطقه‌ای، به ویژه برای تضعیف همکاری چین و پاکستان و تقویت موقعیت خود با استفاده از اتحاد هند و ایران، توجهات را به خود جلب می‌کند.
حضور طالبان در اداره افغانستان ممکن است بر ادامه پروژه‌های استراتژیک هند و جذابیت سرمایه در ایران تأثیر بگذارد. به همین دلیل تهران در تلاش است تا روابط خود را با طالبان عادی و راه را برای ادامه فعالیت هند در جنوب شرق ایران هموار کند.
با این حال، مشکلاتی نیز در این زمینه وجود دارد، چون اگرچه بندر چابهار از تحریم‌ها علیه ایران مستثنی است، اما پیش بینی اینکه در آینده چه اتفاقی خواهد افتاد دشوار است. از سوی دیگر، اهمیت افغانستان و آسیای مرکزی و نیاز هند به دسترسی به آن، رقابت بزرگ منطقه‌ای میان هند و برخی بازیگران اصلی دیگر، مقامات هندی را به مشارکت و سرمایه‌گذاری در پروژه بندر چابهار تشویق می‌کند.
همکاری مشترک با مسکو
منابعی در تهران و دهلی نو اعلام کردند که استفاده از روپیه و ریال در مبادلات در جریان سفر باقری کنی به دهلی نو به طور جدی مورد توجه قرار گرفت و هر دو طرف توافق کردند که مکانیزم بانکی مستقل از غرب، کلیدی برای تقویت این فرآیند است.
در واقع، دیپلمات ارشد ایرانی پیشنهاد ایران برای ازسرگیری عرضه نفت را تکرار و موضوع تجارت با ارزهای ملی را مطرح کرد. تغییر چشم‌انداز ژئوپلیتیکی در پی سازوکارهای رو به رشد ضدغربی از جمله سازمان همکاری شانگهای و بریکس به رهبری چین و روسیه، احتمالاً باعث افزایش همکاری بین تهران و دهلی‌نو خواهد شد.
با این حال، سازمان همکاری شانگهای در سال‌های اخیر، «عمدتاً به دلیل تنش با چین»، گروه مهمی برای هند نبوده و بزرگ‌ترین نگرانی هند در مورد گسترش بریکس این است که «نباید به یک گروه چین محور»، تبدیل شود.
در همین حال، روسیه به عنوان متحد مشترک هند و ایران باقی مانده و مسکو و دهلی نو به دنبال افزایش تجارت از طریق تهران در امتداد مسیر استراتژیکی شمال-جنوب که از آغاز جنگ اوکراین اهمیت فوق العاده‌ای پیدا کرده است. بر اساس گزارش‌های رسانه‌های هندی، تصمیم برای تقویت مبادلات کریدور شمال-جنوب در سفر باقری کنی به هند در دستور کار قرار گرفت، زیرا روسیه اکنون در نظر دارد در بندر چابهار سرمایه‌گذاری کند.
زمان تقویت روابط فرارسید
به گفته کارشناسان، اکنون زمان آن فرا رسیده است که تهران و دهلی روابط دوجانبه و همکاری‌های چندجانبه را تقویت کنند. باوجود چالش‌های موجود، ایران و هند در تجارت و اتصال منافع مشترک دارند.
عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای می‌تواند دو طرف را ترغیب کند تا بر پروژه‌های ارتباطی مانند بندر چابهار که با کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC)، شبکه چند منظوره کشتی‌ها، راه‌آهن و جاده‌ها برای جابجایی کالا بین هند وصل می‌شود، تمرکز بیشتری کنند.
نکته مهم این است که در سال‌های اخیر، بندر چابهار در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان ایران به عنوان یک حوزه کلیدی همکاری بین تهران و دهلی نو مطرح شده است که دسترسی هند به افغانستان و آسیای مرکزی را از طریق ایران فراهم می‌کند و به اتکای هند به رقیب همیشگی پاکستان پایان می‌دهد.
بندر استراتژیک چابهار «به دنبال استفاده رو به رشد آن اهمیت بیشتری یافته است» اما «نیاز به اتصال به شبکه راه‌آهن ایران است». در حالی که قطعه اول خط ریلی زاهدان - چابهار رو به اتمام است، منابع رسمی در تهران گفتند که توافق دو طرف برای ساخت این خط ریلی به طول ۶۲۸ کیلومتر (۳۹۰ مایل) به دلیل عدم تمایل دهلی نو با «موانع جدی» مواجه شده است.
نظر شما