بازار؛ گروه بین الملل: اکو مخفف نام یک سازمان اقتصادی منطقه‌ای است. سه کشور ایران، پاکستان و ترکیه سال ۱۳۴۱ (۱۹۶۲) نخستین بار این سازمان را با نام "آر سی دی" یا سازمان همکاری عمران منطقه ای پایه‌ریزی کردند.
این سازمان در ابتدا با نام "آر سی دی" - که نام اختصاری سازمان همکاری عمران منطقه ای - است، آغاز به کار کرد. پس از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ کار سازمان با وقفه مواجه شد و در سال ۱۳۶۴ با نام "اکو" (سازمان همکاری های اقتصادی) حیات خود را از سر گرفت.
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، در سال ۱۳۷۲ کشورهای افغانستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان نیز به سازمان اکو پیوستند. این بلوک اقتصادی هم‌اکنون شامل ده عضو، حدود ۴۸۰ میلیون تن جمعیت و ۸٬۶۲۰٬۶۹۷ کیلومترمربع وسعت کشورها را شامل می شود.
طبق اساسنامه این سازمان، اکو برای بهبود شرایط توسعه اقتصادی پایدار کشورهای عضو تلاش میکند و درصدد حذف تدریجی موانع تجاری در این منطقه است. از دیگر اهداف اکو که مقر اصلی آن در تهران است، گسترش حمل و نقل و ارتباطات و تهیه برنامه مشترک برای توسعه منابع انسانی در این ده کشور است.
اهداف اولیه و ثانویه اکو
هسته اولیه این سازمان که با حضور ایران، پاکستان و ترکیه شکل گرفت، ارتقای شرایط برای توسعه اقتصادی پایدار، بهبود کیفیت زندگی و رفاه اجتماعی با توسل به همکاری های سه جانبه را دنبال میکرد. اما در گذر زمان و با افزایش تعداد اعضا، برنامه‌ها و اهداف این سازمان نیز با تغییر و تحولاتی همراه شده است.
از جمله اهدافی که اکه دنبال آن بوده است میتوان به گسترش روابط تجاری درون‌منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، رفع موانع تجاری، تلاش برای ادغام تجارت کشورهای منطقه با تجارت جهانی، گسترش همکاری‌های اقتصادی-اجتماعی-فرهنگی-فنی و علمی، مدرن سازی و توسعه زیربنای حمل‌ونقل و ارتباطات، توسعه همگرایی بخش‌های دولتی و خصوصی و تدوین برنامه مشترک جهت توسعه منابع انسانی و بهره‌برداری از منابع طبیعی اشاره کرد.
به رغم امضای توافق نامه های بسیار میان اعضای اکو در زمینه های مختلف مانند روابط تجاری، حمل و نقل، بانک اکو و بیمه، توافقات ماحصل چندانی نداشته اند
برای نیل به اهداف فوق الذکر، اعضای اکو توافق نامه هایی نیز به امضا رسانده اند که شامل توافق نامه روابط تجاری اکو موسوم به اکوتا، حمل‌ونقل و ترانزیت، تسهیل روابط تجاری، حمایت از سرمایه‌گذاری و تاسیس بیمه و بانک اکو است.
اما بر اساس ارزیابی ها هیچ نتیجه عملی از این موافقت‌نامه‌ها به‌دست نیامده است و این خود یکی از دلایل عدم رسیدن این بلوک اقتصادی به اهداف مد نظر خود است. حتی در خصوص تاسیس بانک اکو مدیر عاملی هم از ایران برای این بانک انتخاب شد اما از اجرا و عملیاتی شدن این بانک تاکنون خبر مثبتی به گوش نرسیده است که احتمالاً این بانک و بحث مبادلات مالی مشترک کشورهای عضو اکو هم از دستور کار این سازمان هم خارج شده است.
نکته تامل برانگیز این است که حوزه اکو دارای جمعیتی حدود نیم‌میلیارد است که بخش عظیمی از جمعیت جهان را تشکیل می دهد و دارای سرمایه های عظیم نفت، گاز، صنعت و معدن و گردشگری است. اما سهم تجارت این بلوک در تجارت‌جهانی ۴درصد است. از سوی دیگر میزان تجارت درون‌منطقه‌ای اکو حدود ۸ درصد است. به بیان دیگر اکو هم در توسعه‌تجارت خود با جهان و هم در توسعه‌تجارت درون‌منطقه‌ای ظرفیت‌های استفاده نشده فراوانی دارد. همچنین گذشت دهه ها سال از حیات این سازمان و اضافه نشدن حتی یک عضو جدید نشانه عدم قدرت این بلوک در رسیدن به اهداف مورد نظر است.
چرا اکو نتوانست به اهداف اقتصادی دست یابد؟
حال این سوال مطرح میشود که چرا به رغم گذشت چندین دهه از عمر این سازمان و صرف هزینه های کلان و برگزاری نشست های متعدد در سطوح مختلف، اکو نتوانسته در عمل کارنامه قابل قبولی نشان دهد و در زمینه همکاری های اقتصادی تبدیل به سازمانهایی چون اتحادیه اروپا یا آ.سه.آن یا شانگهای شود.
تاثیر منفی حجم اندک تبادلات تجاری اعضای اکو بر عملکرد این سازمان
حجم اندک تبادلات تجاری میان اعضای این بلوک اقتصادی یکی از نشانه های ضعف عملی این سازمان است. پیش تر حسن روحانی، رییس جمهوری پیشین ایران در نشست مجازی پیشین رهبران سازمان گفته بود، حجم مبادلات تجاری درون‌سازمانی اکو در چند دهه اخیر همچنان کمتر از ۱۰ درصد بوده است و حجم همکاری های اقتصادی اعضا تنها هشت درصد است که نشانه عدم استفاده صحیح از ظرفیت های عظیم این حوزه است. حتی در خصوص کشورهایی مثل ایران و ترکیه که حجم روابط تجاری گسترده ای دارند این موضوع مربوط به روابط دوجانبه تجاری است و به همکاری های اقتصادی بر پایه اکو مربوط نمی شود.
بازرگانانی که مایل به شراکت تجاری در حوزه اکو هستند با مشکلاتی در زمینه پرداختهای مالی، پولی و مشکلات گمرکی و غیره مواجه می شوند، در حالی که اکو نتوانسته چاره ای برای این مشکلات بیاندیشد.
اخیرا غلامحسین شافعی، رییس اتاق بازرگانی ایران و رییس دوره ای اتاق اکو گفته است که دریافت تسهیلات ویزای برای تجار در برخی از کشورهای اکو بسیار سخت‌تر از دریافت ویزا در مراوده با کشورهای خارج از این گروه است و به رغم مذاکرات و تفاهم‌های بسیار در این خصوص هیچ اقدام عملی صورت نگرفته است.
ناهمگونی های اقتصادی اعضا و ناکامی اکو
برخی مشکلات و ناهمگونی‌های اقتصادی در بین کشورهای عضو یکی دیگر از ریشه های عدم موفقیت اکو در رسیدن به اهداف اقتصادی خود است. تفاوت عمیق در نظام‌های اقتصادی اعضا، مکمل نبودن اقتصاد و الگوی تجارت کشورهای عضو، شرایط متفاوت توسعه اقتصادی در کشورهای عضو و مشارکت همزمان کشورهای عضو در سازمان‌های اقتصادی مشابه از جمله این موارد هستند.
یک مثال بارز از ضعف این سازمان در عملکرد خود وقفه طولانی در عملی کردن توافق تجاری اکو (اکوتا) است. علی رغم ساختار بنیادی این توافق نامه برای اکو متاسفانه سالهاست که در پیچ و خم ملاحظات و سیاسی کاری اعضا معطل مانده است.
برخی کشورها هنوز با مهمترین بنداین پیمان یعنی بند مرتبط به کاهش میزان تعرفه‌ها در تجارت بین کشورهای سازمان موافقت نکرده‌اند و به همین علت این پیمان هنوز اجرایی نشده است.
مداخله قدرت های فرامنطقه ای و آمریکا از دیگر دلایل ضعف اکو
مداخله قدرت‌های فرامنطقه‌ای و به‌ویژه حضور آمریکایی‌ها در منطقه را میتوان نیز یکی از دیگر عوامل شکست اکو در رسیدن به اهدافش برشمرد
مداخله قدرت‌های فرامنطقه‌ای و به‌ویژه حضور آمریکایی‌ها در منطقه را میتوان از سایر از عوامل دیگر شکست اکو در رسیدن به اهدافش برشمرد. عدم امنیت منطقه ای و تداوم بحران در افغانستان مانع بسیاری از پروژه‌ها و تحرکات اقتصادی در حوزه‌های تجاری و حمل‌ونقل و انرژی بوده است.
اختلافات سیاسی و رویکردهای متفاوت اعضا به منطقه و جهان
به رغم تاکید ایران برای حمایت از اکو و فعالیت های این سازمان اکو تنها هزینه هایی اضافی را بر ایران تحمیل میکند. برای مثال ایران و پاکستان که جزء هسته اولیه اکو بوده اند، همواره بر سر افغانستان رقابت و اختلاف نظر داشته اند. نگاه و رویکرد ترکیه و ایران نیز به مسایل منطقه ای و جهانی متفاوت است.
تلاش های اعضا برای ایجاد همگرایی میان یکدیگر دستاورد چندانی نداشته و نتوانسته به پیشرفت اقتصادی اعضا کمک کند. برای رسیدن به همگرایی حتی الامکان باید از عوامل اختلاف زایی چون وفاداری ملی، احساسات ناسیونالیستی، سیاسی کاری و پایبندی صرف به منافع مالی کاسته شده و با گسترش همکاری های مختلف تکنیکی، اقتصادی و تجاری زمینه ثبات و گرایش به سوی اتحاد میان کشورهای مختلف یک منطقه فراهم آید؛ در حالی که در میان اعضای اکو چنین چیزی به چشم نمی خورد. به طور کلی میتوان گفت که در حوزه کشورهای عضو نیز ملغمه ای از رقابت های ناسالم، اختلافات سیاسی، اقتصادی و مذهبی وجود دارد.
مبنای شکل گیری اکو بر اساس علایق و وابستگی‌های جغرافیایی و فرهنگی و عدم توجه به الزامات و نیازهای اقتصادی و رویکردهای مشترک سیاسی از دیگر عوامل عدم توفیق این سازمان در طی حیات خود است
یکی دیگر از دلایل مشکلات عمیق در اکو مرتبط با فلسفه وجودی این سازمان است. به عبارت دیگر مبنای تشکیل سازمان از ابتدا بر محور علایق و وابستگی‌های جغرافیایی و فرهنگی و نه بر اساس الزامات و نیازهای اقتصادی یا نگاه و رویکرد مشترک اعضا به مسایل منطقه و جهان بوده است.
آیا اکو سازمانی در حال احتضار است؟
ابوالفضل زهره وند، سفیر سابق ایران در افغانستان و ایتالیا اخیرا با اشاره به مشکلات درون سازمانی اکو گفته است با وجود مطرح شدن شانگهای و عضویت دائمی ایران در آن، وقت صرف کردن در اکو تنها یک بروکراسی است که بی جهت هزینه هایی را به ایران تحمیل میکند.
وی همچنین بر این باور است که برخی از اعضای اکو از اعضای دائم و یا عضو ناظر سازمان همکاری شانگهای هستند. بنابراین این گونه به نظر می رسد که اکو دیگر به انتهای عمر خود نزدیک است.
به عقیده وی زمانی کشورها میتوانند تبدیل به اتحادیه هایی مانند آ.سه.آن، اتحادیه اروپا، بریکس و یا شانگهای شوند که تهدیدها و فرصتهای مشترکی داشته باشند. این در حالی است که هسته اولیه این سازمان شامل یعنی ایران، ترکیه و پاکستان از بدو تولد اکو دچار مشکلاتی بودند وهیچ گاه نتوانستند به تبیین نقاط مشترک بپردازند تا از طریق آن بتوانند به همکاری های راهبردی ورود پیدا کنند.
یکی از مسایل مهم در تقویت یک سازمان اقتصادی اشتراکات در تهدیدها و فرصتها و رویکرد امنیتی است و اقتصاد در وهله دوم قرار میگیرد. اما دقیقا عکس این نکته در مورد اکو صادق است
تاسیس اکو بر مبنای صرف اقتصادی یکی از اسباب عدم توسعه این سازمان به سازمانی قوی درون منطقه ای و بین المللی است. یکی از مسایل مهم در تقویت یک سازمان اقتصادی اشتراکات در تهدیدها و فرصتها و رویکرد امنیتی است و اقتصاد در وهله دوم قرار میگیرد. اما دقیقا عکس این نکته در مورد اکو صادق است.
حجم مبادلات درون منطقه ای اکو تنها شامل ۸ درصد از کل تجارت این کشورها میشود، این در حالی است که پس از تاسیس اتحادیه اروپا، حدود ۸۰ درصد از تجارت آنها در درون خود اتحادیه انجام گرفته است. دیگر مشکلات منطقه مانند شیوع تروریسم، جنگ های فرقه گرایانه و مذهبی، کاهش توریسم و افت اقتصادی نیز از دلایل افت عملکرد اکو بوده است.
نتیجه
میتوان گفت علی رغم جمعیت، وسعت، استعدادهای فراوان و سرمایه عای عظیم در کشورهای عضو اکو، شرایط فعلی این سازمان با جایگاه حقیقی در سطح جهان و وضعیت ایده آل خود از نظر همکاری های درون منطقه ای فاصله زیادی دارد.
تجربه کشورهای عضو اکو نشان می دهد که هر چند این کشورها همگی در زمره کشورهای در حال توسعه هستند و نیازهای اقتصادی تأمین نشده فراوانی دارند؛ اما اکو را محمل مناسبی برای رفع این نیازها نمی دانند و در نتیجه بیش از چندین دهه تجمع و گردهمایی آنها در قالب اکو، سبب همگرایی و همکاری های تنگاتنگ این کشورها نشده است.
این امر بی شک دلایل مختلفی دارد که اختلافات سیاسی، عدم مکملیت اقتصادی، تفاوت در جهت گیری های بین المللی کشورهای عضو و مداخله قدرت های فرامنطقه ای برخی از مهمترین آنها هستند. در چنین شرایطی به نظر می رسد قبل از ورود کشورهای اکو به عرصه همکاری های اقتصادی، لازم است نوعی توافقات سیاسی، فرهنگی و دیپلماتیک بین آنها صورت بگیرد.
بدیهی است که توانایی اقتصادی ۱۰کشور برابر نیست. این به آن معناست که برخی کشورها باید به‌عنوان نیروی پیش‌برنده در این سازمان ایفای نقش کنند. همان‌طور که چین کشور پیش‌برنده در سازمان شانگهای است.
نظر شما