قرارداد ۲۵ ساله و نقش آن در رقابت هند و چین| نگرانی دهلی در دسترسی به ذخایر انرژی ایران

تهمینه غمخوار؛ بازار: ایران از نظر منابع انرژی و مشارکت در راههای اتصالی و کریدورها، برای هند و چین حیاتی است. همچنین، ایران کلید آسیای مرکزی محصور در خشکی، عامل دسترسی به افغانستان و دور زدن تنگه هرمز از طریق بندر چابهار است در حالی که این موضوعات برخی از منافع اصلی امنیت و اقتصاد چین و هند است.

همانطور که می دانیم از چند سال گذشته، تحت دولت ترامپ، ایالات متحده تحریم‌های فلج‌کننده‌ای را علیه ایران اعمال کرد که این کشور را از نظر اقتصادی تحت تاثیر شدید قرار داده و آن را در سطح بین‌المللی منزوی کرد. بر همین اساس، جمهوری اسلامی برای مقابله با این تحریم ها، با پیوستن به طرح یک کمربند_یک جاده و مقابله با انزوای اقتصادی و بین المللی، قراردادی ۲۵ ساله با چین را امضا کرد.

برخی از کارشناسان معتقدند که با وجود تنش میان ایالات متحده و چین و هند که به ظاهر از تهدید چین آگاه است، روابط هند و ایران زیر سوال رفته است در حالی که در سال های اخیر، هند و چین تنش هایی داشته اند.

از زمان درگیری دره گالوان بین دو کشور در سال ۲۰۲۰ که منجر به کشته شدن ۲۰ سرباز هندی شد، با وجود گفتگوهای کاهش تنش، تنش ها همچنان بالا بوده است. هند نیز برای جلب حمایت در برابر چین به سمت غرب متمایل شده است به طوری که تشکیل گفتگوی چهارجانبه امنیتی نمونه ای از این دست است.

از طرفی، هند و ایران در روابط خود با موانع متعددی روبرو بوده اند، از تاخیر در تامین مالی پروژه بندر چابهار تا ایران که ظاهرا هند را از پروژه راه آهن زاهدان دور کرده است. علیرغم چنین نگرانی هایی، توافق ۲۵ ساله فرصتی را برای هند فراهم می کند تا رویکرد خود را در قبال ایران و غرب آسیا تغییر دهد. در این میان، درک چگونگی برداشت و دیدگاه هند از توافق ایران و چین ضروری است.

علاوه بر این، با وعده‌های عمومی مبنی بر گسترش روابط ایران و هند، دهلی نیز می‌تواند از این فرصت برای تقویت حضور خود در منطقه، گسترش حوزه نفوذ و حفظ منافع استفاده کند. با توجه به اینکه چین و ایالات متحده در رقابت و جنگ تجاری قرار دارند، بسیاری از کارشناسان مسائل بین الملل بر دیدگاه آمریکایی نسبت به توافق و اینکه چگونه می تواند بر نفوذ آمریکا در منطقه تأثیر بگذارد، تمرکز دارد.

در طول سال‌ ها، هند، ایالات متحده و قدرت‌های غربی به دلیل تهدید چین به یکدیگر نزدیک‌تر شده‌اند. علاوه بر این، ایران و هند روابط خود را حفظ کرده‌اند و در سال‌های اخیر، علی‌رغم تنش‌ها بین ایران و هند که روابط خود را با چین تقویت می‌کند و هند روابط خود را با ایالات متحده تعمیق می‌بخشد، در مورد تقویت آنها گفتگو کرده‌اند.

با توجه به اینکه نفوذ فزاینده چین در منطقه و غرب آسیا در اولویت سیاست خارجی هند به عنوان منبع واردات و انتقال انرژی است، رویکرد هند نسبت به ایران و منطقه باید مورد بازنگری قرار گیرد. حال سوالی که در اینجا مطرح می شود این است که توافق ۲۵ ساله چین با ایران برای هند چه معنایی دارد؟ هند چگونه می تواند به ایران نزدیک شود و به دخالت فزاینده چین در این کشور پاسخ دهد؟

سیاست تعامل با شرق هند
پس از راه‌اندازی سیاست «نگاه به شرق» پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، سیاست «عمل شرقی» هند گام بعدی در تحول سیاست قبلی بود. نارندرا مودی این سیاست را در سال ۲۰۱۴ برای تشدید روابط استراتژیک، اقتصادی و دیپلماتیک با کشورهای آسیای جنوب شرقی، به ویژه با کشورهایی که منافع و نگرانی های مشترک دارند، آغاز کرد.

به منظور تقویت روابط، هند همایش، گفتگوها و نشست های متعددی را با کره جنوبی و ژاپن، دو ستون سیاست قانون شرق هند، برپا کرد. همچنین، هند با امضای قرارداد مشارکت اقتصادی جامع (CEPA) به دنبال حمایت اقتصادی و سرمایه گذاری از ژاپن بود که بر همین اساس، بیانیه توکیو سرمایه گذاری و حمایت ژاپن از اتصال و توسعه زیرساختی هند از ارتباطات گرفته تا برق، حمل و نقل و غیره را افزایش داد.

ژاپن همچنین بر توسعه منطقه شمال شرقی هند تاکید کرد چرا که ژاپن علایق سنتی در منطقه شمال شرقی هند دارد و این منطقه دروازه ای به کشورهای آسیای جنوب شرقی است. نگرانی های راهبردی با کاهش نفوذ ایالات متحده در منطقه، ظهور چین و آرزوهای هژمونیک آن، هند را به ایجاد شراکت استراتژیک با چندین کشور مانند اندونزی، ویتنام، مالزی، ژاپن، کره جنوبی و استرالیا سوق داد. هند همچنین از یک نظم باز و مبتنی بر قوانین در منطقه حمایت کرده است که تحت تأثیر یک هژمون قرار نگیرد. علاوه بر این، هند امنیت دریایی را به بخشی حیاتی از سیاست خود تبدیل کرده است.

سیاست نگاه به غرب هند
پس از دهه ۱۹۷۰، هندی‌هایی که در غرب آسیا کار می‌کردند پس از رونق نفت رشد کردند و در نتیجه در سال ۲۰۰۴، زمانی که مهاجران هندی به رشد خود ادامه دادند، وزارت امور هندی‌های خارج از کشور تشکیل شد. در همین راستا، هند که توسط دولت مانموهان سینگ راه اندازی شد، سیاست «نگاه به غرب» را اتخاذ کرد در حالی که با ایران، اسرائیل و کشورهای حوزه خلیج فارس تعامل داشت. در سال ۲۰۱۷، مودی برای امضای توافقنامه هایی از کشاورزی، همکاری فضایی و توسعه از اسرائیل بازدید کرد. علیرغم حمایت هند از فلسطین در طول جنگ سرد، فلسطین به وضوح در سیاست خارجی هند سقوط کرد.

روابط هند و ایران
پس از انقلاب اسلامی، ایران و هند روابط دیپلماتیک قوی داشتند. دو کشور به دیدارهای سطح بالا ادامه دادند. در سال ۲۰۰۳، رئیس جمهور وقت ایران محمد خاتمی مهمان اصلی جشن روز جمهوری هند بود. طی سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۰، هند نزدیک به ۱۰ میلیارد دلار نفت خام از ایران وارد کرد و ۱.۹ میلیارد دلار فولاد، مواد معدنی، مواد شیمیایی، لاستیک و غیره صادر نمود. هند از نظر فرهنگی یکی از مقاصد گردشگری برای گردشگران ایرانی است در حالی که سالانه نزدیک به ۴۰ هزار ایرانی از هند دیدن می کنند.

علاوه بر این، هند و ایران نیز بخشی از کریدور حمل و نقل شمال_جنوب هستند. هند در حال همکاری نزدیک با ایران برای توسعه بندر چابهار در جهت تسهیل تجارت سریعتر بین دو کشور، تغییر تمرکز از خلیج فارس و آوردن حضور تجاری و استراتژیک خود در منطقه است. با این حال، توسعه بندر چابهار برای هر دو طرف با مشکل مواجه شده است. در آوریل ۲۰۲۱، جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران اعلام کرد که بندر چابهار در مقابل بندر گوادر چین یا پاکستان ساخته نشده است. افزون بر این مشکل، ایران، هند را از پروژه خط ریلی زاهدان به دلیل تاخیر در پرداخت و تاخیر در شروع کار حذف کرده است.

برای هند، ایران این کشور را به آسیای مرکزی مرتبط کرده و امنیت هند را در غرب و آسیای مرکزی تقویت می کند. جمهوری اسلامی همچنین نقش حیاتی در مهار چین نسبت به هند ایفا خواهد کرد. در سال ۲۰۱۹، هند واردات نفت از ایران را متوقف کرد. این امر پس از منقضی شدن معافیت صادر شده از سوی ایالات متحده به هند صورت گرفت و هند را مجبور کرد به دنبال منابع سوخت و انرژی جایگزین بگردد.

همچنین در ژوئیه ۲۰۲۰، هند پس از اعلام تاخیر در تامین اعتبار برای شروع پروژه، از چابهار به پروژه خط ریلی زاهدان توسط ایران حذف شد. در ۳ فوریه ۲۰۲۱، دولت مودی اعلام کرد که علیرغم گزارش‌هایی مبنی بر آغاز این پروژه از سوی ایران بدون هند، دهلی همچنان در پروژه راه‌آهن چابهار_زاهدان درگیر است.

با این حال و با وجود آنکه ایران و هند با قدرت های متضاد متحد هستند، دو کشور روابط خود را حفظ کرده اند. جایشانکار وزیر امور خارجه هند برای تحکیم روابط بین دو کشوربا ابراهیم رئیسی رئیس جمهور جدید دیدار و در مراسم تحلیف وی شرکت کرد. علاوه بر این، هر دو کشور در مورد کنترل طالبان بر افغانستان نگرانی مشترک دارند و اغلب درباره چگونگی همکاری آنها بحث کرده اند.

شکاف آشکار در درک توافق ۲۵ ساله ایران و چین
یک شکاف آشکار این است که هند چگونه روابط ایران و چین و توافق ۲۵ ساله را درک می کند. تحقیقات کمی در مورد روابط هند و ایران پس از توافق ۲۵ ساله و تأثیر آن بر موقعیت هند در غرب آسیا و آسیای مرکزی وجود دارد. علاوه بر این، شکافی در فرصت‌های هند از طریق توافق و راه‌هایی که هند می‌تواند روابط خود را با ایران برای مقابله با نفوذ فزاینده چین گسترش دهد، وجود دارد. به گفته سعید خطیب زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، علیرغم امضای توافقنامه با چین، این قرارداد ۲۵ ساله تنها یک نقشه راه برای سرمایه گذاری در تجارت، حمل و نقل و بخش خصوصی است.

برای هند، ایران نقش کلیدی در گسترش نفوذ خود در غرب آسیا و آسیای مرکزی دارد. علاوه بر این، با پیوستن ایران به طرح یک کمربند_یک جاده چین، هند باید به شدت رویکرد خود را نسبت به ایران و منطقه غرب آسیا تغییر دهد.هفده کشور از غرب آسیا برای مشارکت در یک کمربند_یک جاده ثبت نام کرده اند که بر همین اساس، تعامل چین با منطقه در طول سال ها افزایش یافته است.

در سال ۲۰۲۰، گزارش شد که تجارت چین با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، به میزان ۱۷۰ میلیارد دلار ثبت شده است. هند در همان سال ۲۰ میلیارد دلار با شورای همکاری خلیج فارس مبادلات مالی انجام داد. از سوی دیگر، هند از دیاسپورا و جامعه مهاجران خود در خلیج فارس برای ایجاد روابط، نهادینه کردن گفتگوهای راهبردی که مکرراً برگزار می شود و در آن دو طرف در مورد همکاری در مورد مسائل سیاسی، اقتصادی و نظامی بحث می کنند، استفاده کرده است.

نقش بندر چابهار در گسترش نفوذ هند در منطقه و ارائه یک حضور استراتژیک که روابط هند و ایران را در سیاست افغانستان تقویت کند، ضروری خواهد بود. از آنجایی که افغانستان تحت کنترل طالبان است، برای هر دو کشور نگرانی هایی را ایجاد کرده است. همه این مشکلات زمینه همکاری هند و ایران را فراهم می کند. چین مذاکراتی را با طالبان انجام داده است در حالی که ایران نیز از مدتها پیش وارد گفتگو شده است.

وزرای امور خارجه افغانستان، چین و ایران اخیرا در چین دیدار کردند که در آن ایران نیاز به حمایت از افغانستان را بیان کرد. امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران گفت که بازسازی افغانستان باید در اولویت باشد. (همسایگان باید دست به دست هم بدهند تا به بازسازی افغانستان کمک کنند) سعید خطیب زاده با وجود درگیری در مرزها که دو طرف آن را سوء تفاهم خواندند، گفته است که مذاکرات بین دو کشور همچنان مثبت است.

ایران همچنین از ایالات متحده خواسته تا تحریم های افغانستان را لغو کند تا کمک های بشردوستانه ضروری به مردم افغانستان برسد. روابط هند با ایالات متحده و سایر کشورهای غربی نیز نقش اساسی در سیاست هند در غرب آسیا خواهد داشت. چنین تغییر سیاستی، سیاست خارجی هند را به سمت ایفای نقش فعال در غرب آسیا سوق خواهد داد. از آنجایی که ایالات متحده رویکردی دست‌آزار به سیاست خارجی خود در غرب آسیا دارد، ایفای نقش مهم‌تر هند در منطقه، فشار بر ایالات متحده را کاهش داده و حوزه نفوذ هند را افزایش می‌دهد.

توافقنامه ۲۵ ساله ایران و چین
قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین در ابتدا در سال ۲۰۱۶ در سفر شی جین پینگ رئیس جمهور چین به تهران اعلام شد. این توافق زمانی اعلام گردید که تحریم ها از ایران پس از امضای برجام در سال ۲۰۱۵ برداشته شد. با این حال، این توافق با موانع متعددی روبرو شد و تا سال ۲۰۲۱ پس از اینکه دولت ترامپ تصمیم گرفت به‌عنوان بخشی از کمپین فشار حداکثری خود به‌طور یکجانبه تحریم‌های ایران را مجدداً اعمال کند، جزئیات بیشتری از آن منتشر نشد.

در حالی که توافق اولیه کند بود، دولت ترامپ این روند را تسریع کرد و توافق ۲۵ ساله بین دو کشور در سال ۲۰۲۱ امضا شد. طبق گزارش ها، بر اساس این قرارداد، چین تا ۴۰۰ میلیارد دلار در ایران سرمایه گذاری خواهد کرد در حالی که با پیوستن رسمی به طرح یک کمربند_یک جاده، در بخش‌های مختلف ایران مانند نفت، حمل‌ونقل و سایر صنایع مهم اقتصاد ایران به سرمایه گذاری خواهد پرداخت.

چین همچنین به ایران در توسعه انرژی سبز و در عین حال افزایش واردات نفت خود کمک خواهد کرد به طوری که بخش حمل و نقل ایران با فناوری های جدیدتر برای ارتقاء خطوط ریلی بین شهری و درون شهری گسترش خواهد یافت.

این کشور همچنین بندر جاسک را توسعه خواهد داد در حالی که اقتصاد ایران از طریق ورود شرکت های چینی به بازار ایران و به کارگیری نیروی کار بسیار ماهر ایران تقویت خواهد شد. علاوه بر این، از طریق طرح یک کمربند_یک جاده، چین امیدوار است که به میانجی صلح در منطقه تبدیل شده و پروژه های اقتصادی و ارتباطی موجب ایجاد ثبات گردد. در همین راستا، چین با ایجاد فضای گفت وگو و صلح بین کشورها بهتر می تواند از سرمایه گذاری های خود محافظت کند، حوزه نفوذ خود را افزایش دهد و منافع خود را در منطقه تضمین نماید.

نفت ایران در مرکز روابط چین و ایران قرار دارد، زیرا ایران سرمایه‌گذاری‌هایی در زیرساخت‌ها، مزایای اقتصادی و واکسن‌های کووید-۱۹ در طول همه‌گیری دریافت کرده است. چین بیش از ۲۰ میلیارد دلار نفت خام و سایر محصولات جانبی ایران را وارد و بیش از ۸۵۰ هزار بشکه در سال ۲۰۲۱ خریداری کرده است. چین با قیمت ۷۰ دلار در هر بشکه، در سال ۲۰۲۱ بیش از ۳۰۰ میلیون بشکه نفت خریده است.

همچنین، چین به دلیل تحریم‌های ایالات متحده علیه شرکت‌های پتروشیمی ایران و سپاه پاسداران، که توسط پنتاگون، وزارت دفاع ایالات متحده، سازمان تروریستی تلقی می‌شوند، به شدت از واردات نفت خود از ایران، گزارشهای کمی مننشر می کند. از طرفی، هند و ایران از زمان انقلاب اسلامی روابط خوبی با یکدیگر داشته اند. مانند چین، واردات نفت بخش مهمی از روابط هند با ایران بوده است. در طول سال مالی ۲۰۱۸ تا ۲۰۱۹، تجارت هند و ایران به ۱۷.۰۳ میلیارد دلار و به اوج خود رسید.

با افزایش تقاضای هند برای نفت، ایران شریک عالی برای هند است. همین افزایش تقاضا برای نفت، موجب شده تا ایران شریک کاملی برای چین باشد. برخی از کارشناسان عقیده دارند که برای هند، توافق ۲۵ ساله نگرانی زیادی در مورد دسترسی به ذخایر نفت و گاز طبیعی ایران در آینده ایجاد می کند. از آنجایی که چین قصد دارد نزدیک به ۴۰۰ میلیارد دلار در زیرساخت‌های ایران سرمایه‌گذاری کند، ایران مجبور می‌شود روابط خود با چین را بر روابط خود با هند ترجیح دهد در حالی که هند در روابط خود با ایران مبهم است.

چین از طریق ابتکار یک کمربند_ یک جاده، جایگاهی مستحکم در زیرمجموعه خلیج فارس دارد. ایران در این طرح چین به عراق، عربستان سعودی، عمان، یمن، امارات متحده عربی و قطر می‌پیوندد. ابتکار جاده ابریشم با پیوستن ۱۳۹ کشور که بیش از شصت درصد جمعیت جهان و بیش از چهل درصد تولید ناخالص داخلی جهانی را تشکیل می دهد، به یک استراتژی جهانی برای چین تبدیل شده است.

چین از طریق کمک‌های اقتصادی، همراه با شبکه گسترده کشورهایی که در طرح «کمربند_ جاده» در اختیار دارد، موجب می شود تا ایران از تحریم‌هایی که ممکن است غرب در آینده اعمال می‌کند، عبور آزاد داشته باشد.

نتیجه
درک روابط کنونی بین روابط هند و چین مستلزم نگاهی عمیق تر و تاریخی به روابط آنها است. چین از نظر تاریخی هند را به عنوان یک رقابت یا مانعی برای امنیت ملی خود نمی دید. زمانی که روابط هند با ایالات متحده آمریکا گرم شد، هند به طور فزاینده‌ای قاطعانه و پیشرو در برابر خواسته‌ها و نیازهای خود قرار گرفت، شروع به اجرای سیاست نگاه شرقی کرد و ایالات متحده به سمت آسیا حرکت نمود.

از سوی دیگر، از زمان جنگ ۱۹۶۲، هند همواره با احتیاط به چین نزدیک شده است. روابط هند و چین همیشه دارای دوگانگی بوده که با رقابت و همکاری برجسته می شود. با اتخاذ مجموعه منیت منطقه ای (RSC) به عنوان چارچوب نظری، این گزارش نشان می دهد که رقابت اخیر هند و چین توسط وضعیت هند به عنوان یک قدرت بزرگ در منطقه برجسته شده است.

از آنجایی که هند شروع به جانشینی رقابت هند و پاکستان در مجموعه آسیای جنوبی نموده و به عنوان یک قدرت بزرگ در منطقه رشد کرده است، به چالش کشیدن دیگر قدرت بزرگ منطقه یعنی چین پرداخت. با توجه به اینکه قدرت های بزرگ، قدرت خود را بر سایر مجتمع امنیت منطقه ای نشان می دهند، خلیج فارس به صحنه رقابت طبیعی برای دو کشور تبدیل شده است.

مانند هند و چین که قدرتشان را در آسیای جنوب شرقی برای تأمین منافع خود نشان می دهند، خلیج فارس نیز برای هند و چین به طور فزاینده ای حیاتی شده است. منطق چین با وارد کردن کشورهای حاشیه خلیج فارس به طرح یک کمربند_یک جاده این است که به عنوان یک میانجی صلح در منطقه عمل کرده و در ازای ثبات به سرمایه گذاری بپردازد. از طریق ثبات، استراتژی جهانی و حوزه نفوذ چین افزایش می‌یابد و از سرمایه‌گذاری‌های آن محافظت می‌شود.

ایران برای هر دو کشور مهم است زیرا منبع نفت است و دسترسی به کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی را فراهم می کند. مخصوصاً برای هند، ایران برای دور زدن پاکستان و دسترسی به افغانستان ضروری بوده در حالی که برای چین، حضور و مشارکت ایران برای استراتژی جهانی کمربند و جاده حائز اهمیت است.

در حالی که چین، حضور ایران، افغانستان، پاکستان و سایر کشورها را در طرح کمربند_ جاده قرار داده، هند باید روابط خود را با ایران از طریق بندر چابهار گسترش داده تا حضور استراتژیک و اقتصادی منطقه ای خود را افزایش دهد.

علاوه بر این، هند با گسترش روابط خود با ایران می تواند نقش خود را به عنوان یک قدرت بزرگ در منطقه ثابت کند که قادر است منافع ملی خود را بدون مانع از نفوذ غرب تضمین نماید. از طرفی، رشد استراتژیک و اقتصادی هند در منطقه موقعیت آن را به عنوان یک قدرت بزرگ بیشتر خواهد کرد.