بررسی تجارت ایران با قاره سیاه| تجارت مغفول مانده در ۲۵ سفارتخانه احیا می شود؟

توحید ورستان؛ بازار: روابط اقتصادی و سیاسی ایران و قاره آفریقا از زمان رژیم محمدرضا پهلوی که در سال ۱۹۷۹ قدرت را از دست داد آغاز شد. او که متحد غرب بود و در چارچوب جنگ سرد، در اواخر سلطنت خود بر جلوگیری از گسترش کمونیسم در آفریقا متمرکز و روابط خود را با رهبران کشورهایی مانند مصر، آفریقای جنوبی، الجزایر و مراکش ایجاد کرد. ایران، کشوری که از اولین بحران نفتی منتفع شده به دنبال گسترش نفوذ خود بود و به همین دلیل از سودان، سومالی، سنگال، اتیوپی و زئیر حمایت مالی و اقتصادی کرد.

اما سقوط رژیم شاهنشاهی و استقرار جمهوری اسلامی ایران نقطه عطفی در روابط تهران و قاره آفریقا بود. در سال ۱۹۸۶، زمانی که ایران با عراق در حال جنگ بود، سیدعلی خامنه‌ای، رئیس جمهور وقت جمهوری اسلامی ایران، برای اولین بار از آفریقا به ویژه موزامبیک و آنگولا بازدید کرد تا در مورد عرضه نفت، همکاری‌های صنعتی و توسعه کشاورزی گفتگو کند. هدف از این سفر، تقویت نفوذ تهران و همچنین جلب حمایت در مبارزه با صدام حسین بود. پس از وی، علی اکبر هاشمی رفسنجانی در سال ۱۹۹۱ و بار دیگر در سال ۱۹۹۶ از آفریقا دیدن کرد. جانشین او، محمد خاتمی، در ژانویه ۲۰۰۵ به این قاره بازگشت و بازار غرب آفریقا را هدف قرار داد و در عین حال روابط خوبی با آفریقای جنوبی برقرار کرد.

در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد (۲۰۰۵-۲۰۱۳)، ایران از نفوذ خود در آفریقا در کمک‌های توسعه استفاده کرد، برای نمونه در مارس ۲۰۰۵، این کشور توافق نامه‌ای برای کمک ۱.۵ میلیون دلاری به بودجه دولتی غنا را امضا کرد. در این دوره تهران با کارخانه‌های مونتاژ خودرو، تامین نفت، استخراج گاز، برق و کالاهای مصرف خود به تدریج تجارت با آفریقا را افزایش می‌داد. این کشور همچنین مبالغ زیادی را برای ایجاد زیرساخت‌های اجتماعی و بهداشتی به ویژه از طریق جمعیت هلال احمر ایران هزینه می‌کرد.

در سال ۲۰۱۷، محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه وقت ایران، بیمارستانی را در اوگاندا افتتاح کرد که بخشی از آن توسط جمهوری اسلامی تامین می‌شد. باید توجه داشت که تجارت بین ایران و آفریقا بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۸ به رکورد ۱.۲ میلیارد دلار رسید. اما با وجود این رشد، تجارت با ایران در سال ۲۰۱۸ تنها ۰.۱۲ درصد از کل تجارت آفریقا با جهان را تشکیل می‌داد. البته صادرات ایران بین سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۱۹ تنها ۶۰۰ میلیون دلار بوده است.

در مجموع توجه ایران به بازار سنتی خود یعنی اروپا و شرق آسیا به ویژه چین است و به نوعی قاره آفریقا که ۲۵ سفارتخانه در آن دارد، در جایگاه دوم اولویت تجاری تهران قرار دارد. البته به باور کارشناسان جنگ سرد بین عربستان سعودی و ایران به آفریقا نیز منتقل شده است، برای نمونه مراکش مشارکت نظامی خود را در سال ۲۰۱۹ به حالت تعلیق درآورد. البته خروج واشنگتن از توافق هسته‌ای ایران و بازگرداندن تحریم‌های آمریکا در سال ۲۰۱۸ اوضاع را پیچیده‌تر کرد چون با وجود تحریم های اقتصادی این پرسش مطرح می‌شود که تهران چگونه می‌تواند با قدرت‌هایی مانند چین یا روسیه و حتی ترکیه و ژاپن که نفوذ فزاینده‌ای در این قاره آفریقا دارند، رقابت کند؟

نگاهی به آخرین داده‌ها
آمارهای منتشره نشان می‌دهد در ۹ ماهه ابتدای سال ۱۴۰۰ صادرات ایران به قاره آفریقا با افزایش ۱۹۹ درصدی نسبت به مدت مشابه در سال ۱۳۹۹ به ۹۱۲ میلیون دلار رسیده و در واقع در این بازه زمانی میزان صادرات رشد ۶۰۰ میلیون داشته است. در میان طرف‌های عمده صادراتی ایران به آفریقا طی مدت مذکور کشور غنا با ۲۹۲ میلیون دلار، رتبه ۱، آفریقای جنوبی با ۱۶۹ میلیون دلار، رتبه ۲، نیجریه با ۸۵ میلیون دلار، رتبه ۳، سودان با ۷۲ میلیون دلار، رتبه ۴ و الجزایر با ۶۷ میلیون دلار، رتبه ۵ را کسب کرده‌اند.

همچنین کشورهای کنیا با ۵۷ میلیون دلار، موزامبیک با ۵۵ میلیون دلار، تانزانیا با ۴۹ میلیون دلار و سومالی با ۱۸ میلیون دلار و ساحل عاج با ۱۴میلیون دلار به ترتیب رتبه‌های ۶ تا ۱۰ طرف‌های صادراتی ایران در قاره آفریقا را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین طی مدت مذکور ۴۰ میلیون دلار از کشورهای آفریقایی کالا به ایران وارد شده است.

باید توجه داشت که قاره آفریقا طی سال‌های گذشته به طور میانگین، ۱ تریلیون دلار با جهان تجارت داشته است که ۵۰ درصد آن شامل صادرات این قاره به سایر کشورها و ۵۰ درصد هم شامل واردات بوده که با درنظرگرفتن حجم تجارت با ایران متوجه می‌شویم که این رقم تا چه اندازه ناچیز است.

پتانسیل عظیم قاره فقیر
بر اساس برآوردهای بین المللی ۹۶ درصد الماس، ۹۰درصد کروم، ۸۵ درصد پلاتین، ۵۰ درصد کبالت، ۵۵ درصد منگنز، ۴۰ درصد بوکسیت، ۱۳ درصد مس، ۵۰ درصد فسفات، ۶۵ درصد طلا، و ۳۰ درصد توریوم و اورانیوم جهان در آفریقا قرار دارد. این در حالی است که آفریقا مالک ۲۰ تا ۲۵ درصد پتانسیل یدروالکتریک جهان نیز هست که تا کنون بخش کوچکی از آن تحت کنترل درآمده است.

آهن، قلع، روی، سرب، زغالسنگ، سنگ‌های قیمتی و نیکل در آفریقا به وفور یافت می‌شود. ۱۰ کشور این قاره از جمله نیجریه، لیبی، گابن، الجزایر و آنگولا از صادرکنندگان نفت هستند. به دلیل باران‌های فراوان بیشتر زمینهای این قاره حاصل خیز است و جنگلهای انبوه در کنارمزارع سرسبز از ثروت‌های خدادادی آفریقا محسوب می‌شود.

از نظر ژئوپلیتیک قرار گرفتن آفریقا در بین قاره های آسیا و اروپا و وجود چهار آبراه استراتژیک دریایی (کانال سوئز، تنگه جبل الطارق، باب المندب و دماغه امیدنیک) اهمیت ویژه‌ای به این قاره داده است.به لحاظ فرهنگی بیش از ۵۵ درصد از مردم آفریقا مسلمان هستند و به عبارتی می توان گفت آفریقا تنها قاره ای است که بیشتر جمعیت آن را مسلمانان تشکیل می دهند. در مجموع این قاره پتانسیل فوق العاده اقتصادی در معادن، انرژی‌های تجدیدپذیر، کشت فراسرزمینی و کالاهای مصرفی دارد که میتواند بستر توسعه روابط دوجانبه باشد.

رفاقت با آفریقای جنوبی
کشور آفریقای جنوبی کشور بزرگ و مهمی در قاره آفریقا بوده که از منظر اقتصادی نیز نسبت به سایر کشورهای قاره توسعه‌یافته‌تر و بزرگترین واردکننده آفریقا است از همین روی برقراری روابط دوجانبه تجاری با آن می‌تواند نمونه خوبی برای سایر کشورها این قاره نیز باشد.

در سال‌های اخیر، آفریقای جنوبی با حمایت از ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، خود را از بسیاری دیگر از اعضای اتحادیه آفریقا متمایز کرده است. البته حمایت آفریقای جنوبی از ایران در جنگ داخلی سوریه نیز به نوعی روابط دو کشور را تقویت کرد. البته روابط گرم بین آفریقای جنوبی و ایران را می‌توان در دوران حکومت رضا شاه پهلوی جستجو کرد که در سال ۱۹۴۱ به آفریقای جنوبی تبعید شد و این رابطه در زمان پسرش، محمدرضا پهلوی، گسترش و پس از انقلاب در سال ۱۹۷۹، ایران تمامی روابط خود را با آپارتاید آفریقای جنوبی قطع و تحریم‌هایی را اعمال کرد. بالاخره این روابط در دوران رئیس جمهور نلسون ماندلا، دوباره برقرار و اینبار بر روی همکاری هسته‌ای متمرکز شد.

حمایت آفریقای جنوبی از برنامه هسته‌ای ایران، کمک کرد تا فضای کسب و کار مطلوبی در ایران ایجاد کند. از زمان برقراری مجدد روابط اقتصادی، آفریقای جنوبی سرمایه گذاری‌های تجاری را در چندین بخش در ایران افزایش داده است. SASOL، یک شرکت دولتی انرژی، سرمایه گذاری های قابل توجهی در ایران انجام داد و یک سرمایه گذاری مشترک با شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران تأسیس کرد. غول مخابراتی آفریقای جنوبی MTN علاقه زیادی به بازار ایران دارد و حتی ۴۹ درصد از سهام یکی از اپراتورهای بزرگ ایران را در اختیار دارد.

حضور پررنگ همسایه ایران در آفریقا
شاید بررسی نمونه موفق در مقیاس ترکیه بتواند الگویی مناسب برای بسط روابط اقتصادی و سیاسی در این قاره باشد از همین روی لازم است به صورت مختصر حور آنکارا در این قاره را واکاوی کنیم.

ترکیه، بازیگر جدید و استراتژیک آفریقا، همکاری نظامی و همچنین روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خود را با اکثر کشورهای آفریقایی تشدید کرده است. از زمان نامگذاری سال ۲۰۰۵ به عنوان "سال آفریقا"، ترکیه روابط مستحکمی را در سراسر آفریقا ایجاد کرده است، این چشم انداز حتی به سال ۱۹۹۸ باز می گردد، زمانی که روند سیاست ابتکاری آفریقایی ترکیه آغاز شد، و زمانی که ترکیه به عضو ناظر اتحادیه آفریقا در سال های ۲۰۰۵ و ۲۰۰۸ تبدیل شد. سپس سیاست ابتکاری آفریقایی ترکیه در سال ۲۰۱۳ توسعه یافت و به سیاست مشارکت آفریقا تبدیل شد.

روابط سیاسی بین ترکیه و آفریقا در دو دهه اخیر توسعه یافته است، زیرا در دوره رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، ۳۱ سفارت جدید افتتاح شده است و تعداد کل سفارتخانه های ترکیه در آفریقا از ۱۲ سفارت در سال ۲۰۰۲ به ۴۴ سفارت در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است. همچنین وقتی صحبت از تجارت و سرمایه گذاری به میان می‌آید، مجمع اقتصادی و تجاری ترکیه و آفریقا افزایش روابط اقتصادی بین دو طرف را تسهیل کرده بطوریکه تجارت ترکیه با کشورهای آفریقایی تا سال ۲۰۲۰ از ۵.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۳ به ۲۵.۳ میلیارد دلار رسیده است. علاوه بر تجارت، سرمایه گذاری و پروژه‌های فرهنگی در آفریقا، همکاری‌های امنیتی و نظامی روابط ترکیه و بسیاری از کشورهای تأثیرگذار آفریقایی را تقویت کرده است.

به گفته رئیس جمهور ترکیه، آنکارا مصمم است رقم تجارت دوجانبه با آفریقا را به ۵۰ میلیارد دلار برساند. وزارت امور خارجه ترکیه اعلام کرد که حجم پروژه‌های انجام شده توسط شرکت‌های پیمانکاری ترکیه در قاره آفریقا به ۷۱.۱ میلیارد دلار و در کشورهای جنوب صحرای آفریقا به ۱۹.۵ میلیارد دلار رسیده است.

برای نمونه ترکیه قصد دارد تجارت و همکاری خود را در صنعت دفاعی با پرجمعیت ترین کشور آفریقا یعنی نیجریه افزایش دهد. دو کشور در حال تقویت روابط خود از طریق معاملات جدید در بخش صنایع دفاعی ترکیه و محصولات با فناوری پیشرفته آن هستند. از دفاع تا تجارت، نیجریه، بزرگترین تولیدکننده نفت آفریقا، شریک تجاری ترکیه در جنوب صحرای آفریقا با حجم معاملات بیش از یک میلیارد دلاری است.

در شمال آفریقا، ترکیه در تجارت و دفاع در منطقه مشارکت داشته و از دولت تحت حمایت سازمان ملل در لیبی حمایت می کند. در کشور همسایه خود، الجزایر با مبادلاتی که در سال ۲۰۲۰ به ۴.۲ میلیارد دلار رسید، به دومین شریک تجاری ترکیه در آفریقا پس از مصر تبدیل شده است و انتظار می رود به لطف توافق ترکیه، تجارت دو کشور به ۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ افزایش یابد که بیش از مصر است. با الجزایر "توافقنامه دوستی و همکاری با الجزایر" را امضا کرده است. در مجموع به باور کارشناسان، ترکیه پس از چین در حال تبدیل شدن به بزرگترین سرمایه گذار در این قاره است که می‌تواند جاپای این کشور را محکم کند.