تهمینه غمخوار؛ بازار: حضور کشورهای خارجی در خلیج فارس مانع از شکل گیری «نظم طبیعی» در منطقه شده است. نظم طبیعی در خلیج فارس زمانی حاصل می شود که کشورهای منطقه یا بر توانایی نظامی خود برای ایجاد تعادل در برابر یکدیگر تکیه کنند یا به جای کشورهای غیرمنطقه ای، با دیگر کشورهای منطقه متحد شوند. در چنین شرایطی، دیپلماسی منطقه ای بیشتر مورد تاکید کشورهای حوزه خلیج فارس خواهد بود.
حضور طولانی مدت آمریکا در خلیج فارس و ایجاد نظم هژمونیک در منطقه طی سالیان متمادی منجر به شکل گیری روابط کشورهای عربی از جمله امارات با ایران شده است. اما اکنون با دور شدن تدریجی آمریکا از خلیج فارس و تمرکز بر چین در اقیانوس هند و اقیانوس آرام، با تاکید بر استراتژی «توازن دریایی» خود، شاهد تحولات جدیدی هستیم که مهمترین آن این است که کشورهای منطقه به یک دیپلماسی برای عقب نماندن از رقبای منطقه ای از یک سو و ایجاد اتحاد برای ایجاد تعادل در برابر رقبا از سوی دیگر روی آورده اند.
به عبارت دیگر، در حالی که یک سیاست مثبت از طریق دیپلماسی دنبال می شود، یک سیاست منفی در قالب ائتلاف ها و ائتلاف های جدید ایجاد میشود.
آثار خروج آمریکا از خلیج فارس
با کاهش تمایل استراتژیک آمریکا به تنظیم نظم در خلیج فارس، چنین عملکردی ضعیف شده و در عین حال هیچ قدرت رقیبی جایگزین آن نشده است. اهمیت این موضوع در این است که رفتار کشورهای حوزه خلیج فارس عمدتاً متاثر از سیاست های بین المللی بوده است.
به عبارت دیگر، در منظر کلان، بین تغییرات ساختاری در نظام بین‌الملل و پویایی اتحادها در تغییر ژئوپلیتیک خلیج فارس رابطه معناداری وجود دارد. از نظر تاریخی، پس از جنگ سرد، شرایط سیستم تک قطبی و قدرت بلامنازع ایالات متحده، رویکردهای اتحاد متحدان و دشمنانش را شکل داد.
در سال‌های اخیر با افول هژمونی آمریکا یا حداقل کاهش تمایل استراتژیک آن به تنظیم نظم در خلیج فارس، چنین عملکردی ضعیف شده و در عین حال هیچ قدرت رقیبی جایگزین آن نشده است. تحت استراتژی «توازن دریایی»، منافع حیاتی ایالات متحده بر حسب امنیت، رفاه اقتصادی، و ارزش‌های اصلی آن - و منافع متحدان کلیدی آن در اروپا، بخش‌هایی از آسیا، خاورمیانه و ایران تعریف میشود.
بر این اساس، ایالات متحده بخش بزرگی از نیروهای نظامی خود را از درگیری دور نگه می دارد و تنها زمانی مداخله به عنوان آخرین راه حل انجام می شود که راه دیگری برای حفظ منافع حیاتی وجود نداشته باشد. بنابراین، امریکا باید مسئولیت خود را به سایر کشورها تفویض کند تا در نقش خود به عنوان متعادل کننده فراساحلی موفق شود.
به عبارت دیگر، امریکا باید سعی کند خود را از درگیری مستقیم در منطقه دور کند و در عوض اوضاع را در فراساحل کنترل کند. به عنوان مثال، زمانی که حوثی‌های یمن به آرامکو عربستان حمله کردند، ملک سلمان از دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا خواست برای حمایت از عربستان سعودی به ایران حمله کند.
ترامپ در آن زمان اعلام کرد که اگر ملک سلمان شخصاً مسئولیت حمله به ایران را بپذیرد، واشنگتن این کار را انجام خواهد داد. در مقابل، پس از حمله صدام حسین به کویت، ایالات متحده منتظر قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل نماند و به نیروهای صدام حمله کرد.
علاوه بر این، منافع منطقه ای ایالات متحده تغییر کرده است. سند بررسی وضعیت جهانی ایالات متحده بر کاهش حضور نظامی ایالات متحده در خاورمیانه به نفع افزایش حضور نظامی این کشور در اقیانوس هند و اقیانوس آرام تأکید می کند. در عین حال، بعید است که چین جای آمریکا را در خلیج فارس و خاورمیانه بگیرد زیرا استراتژی چین به جای اینکه مبتنی بر امنیت باشد، مبتنی بر اقتصاد است.
ورود قدرتهای منطقه ای
در چنین شرایطی، قدرت های منطقه ای جایگاه ویژه ای در شکل دادن به نظم متغیر منطقه خلیج فارس پیدا کرده اند. محدودیت در قدرت ساختاری و فقدان ظرفیت اعمال نظم هژمونیک توسط هر یک از بازیگران منطقه، آنها را به عضوگیری و تشکیل اتحادهای منطقه ای برای گسترش نفوذ و شکل دادن به مسیر تعاملات خلیج فارس سوق داده است.
در دوره پس از بهار عربی ۲۰۱۱، در حالی که مراکز سنتی قدرت در خاورمیانه مانند مصر، سوریه و عراق به کانون درگیری های منطقه ای تبدیل شده اند که سیاست های منطقه در بسیاری از موارد تحت تأثیر قدرت های غیر عرب قرار گرفته است؛ مانند ایران، ترکیه و اسرائیل علاوه بر یک قدرت عربی، عربستان .
در حالی که عربستان سعودی و اسرائیل به دنبال حفظ وضعیت موجود هستند، ایران و ترکیه با درک نقش ملی خود به عنوان قدرت های ضد هژمونیک، منابع قدرت خود را برای تضعیف سلسله مراتب و نظم منطقه بسیج کرده اند
بسیاری از کارشناسان خاورمیانه در کشورهای عربی معتقدند که در حالی که عربستان سعودی و اسرائیل به دنبال حفظ وضعیت موجود هستند، ایران و ترکیه با درک نقش ملی خود به عنوان قدرت های ضد هژمونیک، منابع قدرت خود را برای تضعیف سلسله مراتب و نظم منطقه بسیج کرده اند.
با خروج نیروهای ایالات متحده، کشورهای منطقه مجبور به توسل به دیپلماسی هستند. از زمان انتخاب جو بایدن به عنوان رئیس جمهور امریکا، شاهد افزایش چشمگیر فعالیت دیپلماتیک در میان بازیگران منطقه ای بوده ایم. نکته مهم این است که چنین فعالیت های دیپلماتیک با ابتکار دولت های منطقه رخ می دهد. به عنوان مثال، دولت های عربی خلیج فارس از گنجاندن موضوع سیاست منطقه ای در چارچوب برجام ناامید شدند و از این رو، مذاکرات منطقه ای قبل از آغاز مذاکرات وین آغاز شد.
مذاکرات کنونی نیز با وجود تلاش‌های ایالات متحده، فرانسه، آلمان و انگلیس برای گنجاندن سیاست منطقه‌ای ایران و پرسش‌های مربوط به قابلیت‌های موشکی، عمدتاً بر موضوع هسته‌ای متمرکز است.
تنظیم مجدد؛ امارات روابط نزدیکتری با ایران و سوریه برقرار می کند
کشورهایی مانند امارات به دنبال بهبود روابط با ایران هستند. این موضوع یک تغییر قابل توجه در سیاست خارجی امارات نسبت به همسایه خود است که به نظر می رسد با اتخاذ رویکردی عمل گرایانه تر به خاطر منافع امنیتی و اقتصادی هدایت می شود.
امارات حتی در اوج تنش های سیاسی روابط خود را با ایران قطع نکرد که نشان از رویکردی متعادل دارد. پس از حمله سال ۲۰۱۶ به سفارت عربستان در تهران، امارات به شرکای خود در شورای همکاری خلیج فارس پیوست و ایران را محکوم کرد، اما از بستن سفارت خود در تهران خودداری نمود.
در واقع، حتی در زمان حکومت محمدرضا پهلوی، امارات راه‌هایی برای کنار گذاشتن اختلافات و همکاری با تهران پیدا کرد. در سال ۱۹۷۱، به دنبال اختلافات بر سر جزایر تنب و ابوموسی، رهبری امارات از کنترل ایران بر جزایر خشمگین شد، اما هرگز اجازه نداد که این اختلاف، روابط تجاری و دیپلماتیک ابوظبی با تهران را به خطر بیندازد.
در راستای استراتژی متوازن سیاست خارجی ابوظبی، امارات، برخلاف بسیاری از کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، هرگز روابط خود را با سوریه قطع نکرده است. این کشور همچنین اولین کشور در خلیج فارس است که در مورد لزوم بازگشت سوریه به اتحادیه عرب صحبت می کند. ابوظبی می داند که راه بهبود روابط با سوریه از ایران می گذرد.
در تلاش برای بهبود روابط با سوریه و ایران، تهنون بن زاید آل نهیان، مشاور امنیت ملی امارات از ایران بازدید و با مقامات امنیتی و دولتی کشور دیدار کرد. سفر او همزمان با سفر فیصل مقداد، وزیر امور خارجه سوریه به ایران بود که نشان دهنده تمایل شدید امارات برای یافتن ابزارهای غیرمستقیم برای بهبود روابط خود با دمشق است.
بهبود روابط با ایران و سوریه می تواند از نظر اقتصادی به امارات کمک کند ضمن این که ایران بیشتر کالاهای خود را از طریق امارات وارد می کند
محمد بن سلمان ولیعهد عربستان، همزمان با سفری دیپلماتیک با تفاوت قابل توجه در سفر اول به عمان، تفاوت در رویکرد و اولویت های عربستان سعودی را برجسته کرد. با کاهش اتحاد عربستان با امارات، شریک اصلی آن در جنگ یمن، سلطان نشین عمان اکنون به اولویت بالاتری برای ریاض تبدیل شده است.
سفر هیثم بن طارق سلطان عمان به عربستان سعودی اولین سفر سلطان عمان به این کشور در یک دهه اخیر بوده که امضای قراردادهای تجاری در این زمینه قابل توجه است. لازم به ذکر است که مداخلات امارات در درگیری‌های یمن و لیبی آسیب‌های مالی، دیپلماتیک و اعتباری به این کشور وارد کرده است.
این آسیب با همه‌گیری کووید-۱۹ که به شدت به اقتصاد امارات متحده عربی ضربه زده، همراه شده است. بهبود روابط با ایران و سوریه می تواند از نظر اقتصادی به این کشور کمک کند. علاوه بر اینکه ایران بیشتر کالاهای خود را از طریق امارات وارد می کند، بنابراین، همکاری های اقتصادی دو کشور در زمینه کریدورهای بین المللی نیز می تواند برای هر دو کشور مفید باشد.
طبق آمار رسمی ایران، ارزش تجارت بین دو کشور در پنج ماه اول سال جاری میلادی (مارس ۲۰۲۱ تا اوت ۲۰۲۲) نزدیک به ۱.۵ میلیارد دلار رسیده است. امارات همچنین چهارمین بازار بزرگ صادراتی ایران برای تجارت غیرنفتی با ارزش تخمینی ۲.۹ میلیارد دلار کالا است.
با وجود توافق سه جانبه امارات، ایران و ترکیه برای ایجاد کریدور زمینی بین سه کشور، به نظر می رسد امارات زیر فشار آمریکا دست از کار کشیده و به جای آن می خواهد از طریق عراق ارتباط زمینی با ترکیه برقرار کند
هشداری در روابط جدید؛ پیوندهای مستمر امارات با ایالات متحده، اسرائیل و عربستان سعودی
لازم به ذکر است که روابط اقتصادی و تجاری امارات با ایران نیز با حساسیت های آمریکا و اسرائیل همراه بوده است. با وجود توافق سه جانبه امارات، ایران و ترکیه برای ایجاد کریدور زمینی بین سه کشور، به نظر می رسد امارات زیر فشار آمریکا دست از کار کشیده و به جای آن می خواهد از طریق عراق ارتباط زمینی با ترکیه برقرار کند.
یکی از دلایل این امر، رقابت اقتصادی امارات و عربستان سعودی با نزدیک شدن به پایان دوران نفت در خلیج فارس است. تفاوت در تصمیمات اخیر اوپک پلاس و ریاض در خصوص اقتصاد غیرنفتی نشان دهنده تشدید رقابت بین دو کشور در آینده است.
مقامات عربستان سعودی از پایان تعرفه ترجیحی برای کشورهای حوزه خلیج فارس که کالاهای خود را در مناطق آزاد خریداری می کنند، خبر داده اند در حالی که امارات متحده نیز یکی از شرکای اصلی واردات پادشاهی سعودی است.
این مناطق که دارای مزایای مالیاتی قابل توجهی هستند، در سر تا سر امارات فراوان هستند. کالاهای اسرائیلی نیز تحت تاثیر این اقدام عربستان قرار دارند زیرا یکی از عناصر اصلی توافق امارات با اسرائیل، تجارت است.
علاوه بر این، مقامات سعودی اعلام کرده اند که تمام شرکت هایی که مقر آنها در عربستان سعودی نیست، از سال ۲۰۲۴ دیگر نمی توانند با این کشور همکاری کنند. این اولتیماتوم ضربه دیگری به متحد این کشور در خلیج فارس است.
بیست و چهار شرکت بزرگ بین المللی قصد خود را برای انتقال مقر منطقه ای خود به پایتخت عربستان سعودی اعلام کرده اند. این روند می تواند بسیار شدیدتر باشد زیرا عربستان به دنبال جذب حداکثر ۵۰۰ شرکت چند ملیتی در طول ده سال به قلمرو خود است. دبی نیز میزبان ۱۴۰ مرکز منطقه ای است که یک رکورد در منطقه است.
علاوه بر این، ساخت شهر نئوم توسط عربستان و برنامه های اصلاحات اقتصادی و اجتماعی چشم انداز ۲۰۳۰ ولیعهد محمد بن سلمان نیز ممکن است رقابت بین عربستان سعودی و امارات را در منطقه تشدید کند و به طور بالقوه رقابت را فراتر از حوزه اقتصادی سوق دهد و وارد عرصه سیاسی شود.
سفر طحنون به ایران تنها نشانه دیگریست مبنی بر اینکه امارات تصمیم گرفته دهه سوم این هزاره را در قبال رقبا و دشمنان منطقه ای خود مانند ایران، ترکیه و قطر آغاز کند. سیاست جدید امارات مستلزم ایجاد پل‌های ارتباطی، گسترش تلاش‌های دیپلماتیک و میانجی‌گری و اجتناب از تمامی تقابل هایی است که ممکن است مانع تلاش ابوظبی برای تقویت اقتصاد ملی کشور در دوران پس از کووید شود.
موضوع امنیت برای امارات و عربستان سعودی بیش از هر زمان دیگری اهمیت پیدا کرده است. خروج بایدن از افغانستان و خروج نیروهای رزمی آمریکا از عراق از اول ژانویه ۲۰۲۲، نگرانی های دو کشور را برانگیخته است.
حتی در دوران ریاست جمهوری ترامپ و روابط ویژه محمد بن زاید با مقامات کاخ سفید، ایالات متحده پس از حمله به نفتکش ها در الفجیره اقدام موثری انجام نداد. بر این اساس، هیئت گارد ساحلی امارات برای بهبود همکاری های دریایی به تهران سفر کرد و امارات مذاکرات امنیتی با ایران را که چندین سال غیر فعال بود، از سر گرفت.
با وجود پیوستن امارات به عربستان سعودی برای مداخله در یمن، ابوظبی تاکنون علاقه چندانی به مبارزه با حوثی ها، متحدان ایران در صنعا که بر شمال یمن تسلط دارند، نشان نداده است. در عوض، امارات تلاش های خود را در جنوب یمن متمرکز کرده و اتحادی قوی با شورای انتقالی جنوب تشکیل داده است.
در نهایت، امارات از ائتلاف به رهبری عربستان سعودی خارج شد، اما نفوذ خود را در جنوب گسترش داد و از جدایی‌طلبان منصور هادی مخالف عبدربه در جنوب یمن حمایت کرد. از سوی دیگر امارات می خواهد به ایران اطمینان دهد که روابطش با اسرائیل علیه جمهوری اسلامی نیست.
با وجود شتاب چشمگیر نزدیکی میان امارات و اسرائیل، دولت امارات می گوید روابطش با دولت یهود ماهیتی تجاری و فرهنگی دارد. به همین دلیل، نفتالی بنت، نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی در سفر به این کشور با وزرای امارات و مقامات دفاعی و امنیتی از جمله شیخ طحنون بن زاید دیداری خصوصی نداشت.
در صورت موفقیت مذاکرات هسته ای ایران، امارات قصد دارد روابط تجاری خود را با ایران در نتیجه لغو تحریم ها گسترش دهد
اگرچه ممکن است به نظر برسد که ایران تمایلی به انطباق با عادی سازی امارات و اسرائیل ندارد، اما تهران کاملاً آگاه است که این توافق شامل یک سیاست جمع صفر برای ایران و امارات نمی باشد. سیاستگذاران ایرانی متوجه شده‌اند که عادی‌سازی امارات و اسرائیل نباید برای روابط تهران با امارات مضر تلقی شود، همانطور که گفت وگوی ایران با امارات بر دستاوردهای استراتژیک ابوظبی به دلیل عادی‌سازی با تل‌آویو تأثیری نمی‌گذارد.
در صورت موفقیت مذاکرات هسته ای ایران، امارات قصد دارد روابط تجاری خود را با ایران در نتیجه لغو تحریم ها گسترش دهد. از آنجایی که بیشتر ثروت دبی ناشی از فعالیت به عنوان یک مرکز تجاری و مالی در منطقه است، امارات متحده عربی امیدوار است تجارت قانونی با ایران را بازگشایی کند. در مقابل، شکست مذاکرات وین به اقتصاد امارات نیز آسیب می رساند.
از آنجایی که امارات نمی خواهد هدف حملات نامتقارن ایران قرار گیرد، صرف نظر از نتیجه مذاکرات برجام، سفر شیخ طحنون به ایران نشان دهنده رویه عادی امارات در باز نگه داشتن خطوط ارتباطی خود با همه بازیگران مهم خلیج فارس است.
بهبود روابط دوجانبه بدون توجه به نتیجه مذاکرات هسته ای
روابط ایران و امارات بر اساس نیازهای امنیتی و اقتصادی متقابل در حال بهبود و گسترش است و احتمالاً بدون توجه به نتیجه مذاکرات هسته ای این روابط ادامه خواهد یافت. این بهبود روابط نتیجه یک استراتژی جدید «موازنه از راه دور» ایالات متحده در منطقه است که کشورهای منطقه را به سمت پیگیری ابتکارات دیپلماتیک خود سوق داده است.
امارات به دلیل دو جنبه اصلی انگیزه توسعه روابط دیپلماتیک منطقه ای را دارد. از منظر منطقه ای، سیاست های امارات پس از بهار عربی و مداخله آن در کشورهایی مانند سوریه، یمن و لیبی هزینه های گزافی را برای این کشور به همراه داشته است.
از منظر داخلی، این کشور عربی نیازهای اقتصادی قابل توجه و رو به رشدی دارد که به ویژه در رقابت آن با عربستان سعودی بر سر گذار تدریجی به اقتصاد پس از نفت نشان داده می شود. این امر بدان معناست که امارات بر خلاف سیاست‌های سال‌های گذشته تلاش هایی برای کاهش تنش با بازیگران منطقه‌ای مانند ایران، ترکیه و قطر انجام می‌دهد.
این موضوع به نفع کشورهایی مانند ایران نیز هست چرا که ایران با بهبود روابط با امارات می‌تواند راهی برای خروج از شرایط سخت اقتصادی پیدا کند و از پتانسیل امارات برای بهبود روابط تجاری و رفاه کلی کشور استفاده نماید.
نظر شما