توحید ورستان؛ بازار: عراق باوجود اینکه جزو ۱۰ کشور نفت‌خیز جهان بوده در سه دهه اخیر با کمبود برق مواجه است. این کشور همچنین دومین تولیدکننده بزرگ اوپک پس از عربستان سعودی است که فروش نفت ۹۰ درصد از درآمد آن را تشکیل می‌دهد. قطعی برق به ویژه در گرمای سوزان تابستان، یک اتفاق رایج در بغداد است. این کشور برای واردات گاز و برق به شدت به ایران متکی است زیرا این کشور فاقد امکانات ضروری برای تبدیل گاز به برق است.
اما موضوع صادرات برق و گاز ایران به عراق در کانون توجهات حوزه انرژی در ماه‌های اخیر بوده است و به نظر می‌رسد ائتلافی از کشورهای منطقه و گروه‌هایی از داخل دولت عراق به دنبال کاهش واردات انرژی از ایران هستند، هرچند که خود ایران نیز به دلیل افزایش مصرف داخلی و عدم گسترش توان تولیدی به دلیل تحریم ها، به ناچار بخشی از صادرات خود را کاهش داده است.
سال گذشته سیستم ناکارمد تولید و توزیع برق عراق که نتیجه دهه‌ها جنگ است، باعث اعتراضات سراسری در عراق شد و وزارت برق این کشور در توضیح دلایل کاهش تولید برق، در بیانیه خود اعلام کرده بود که سیستم برق به شدت متاثر از افت صادرات گاز ایران و کاهش نرخ آن به ۸.۵ میلیون مترمکعب در روز از ۵۰ میلیون در زمستان و ۷۰ میلیون مترمکعب در تابستان است.
طرح موضوع صادرات گاز قطر به عراق در حالی مطرح می‌شود که در هفته های اخیر بغداد و ریاض قرارداد تبادل برق را منعقد کردند که با در نظر گرفتن این دو مورد، میتوان اینگونه برداشت کرد که بحث انرژی به نوعی تلاش در راستای کاهش نفوذ ایران در همسایه غربی خود است
بغداد از زمان امضای قراردادهای سالهای ۲۰۱۳ و ۲۰۱۵ شدیدا به واردات گاز و برق از ایران متکی بوده است. از همین روی، به دلیل نوسانات گاز واردات از ایران در سالهای اخیر، مقامات عراق به طرح‌هایی برای واردات گاز از قطر، ترکیه، الجزایر و جمهوری آذربایجان برای تقویت نیروگاه‌های تولید برق خود چشم دوخته‌اند. اما به نظر می‌رسد که گزینه قطر از شانس بالاتری برخودار باشد که در روزهای اخیر واردات گاز از این کشور محل مذاکره مقامات دو کشور بوده است.
پس از اظهارات اخیر سخنگوی وزارت برق عراق، احمد موسی العبادی در مورد احتمال واردات گاز قطر، روز دوشنبه هفته جاری نیز وزیر برق این کشور به دوحه سفر و با سعد بن شریده الکعبی وزیر انرژی قطر درباره واردات گاز و همکاری در حوزه انرژی گفت‌وگو کرد. البته العبادی این اقدام را در راستای قطع گاز وارداتی از ایران ندانست. همچنین سخنگوی وزارت برق از احتمال پمپاژ گاز قطر به عراق تا قبل از تابستان امسال خبر داده است. وی در پاسخ به سوالی درباره قیمت واردات گاز از قطر گفت: این موضوع در حال مذاکره است.
تاثیر آشتی قطر و سعودی
طرح موضوع صادرات گاز قطر به عراق در حالی مطرح می‌شود که در هفته های اخیر بغداد و ریاض قرارداد تبادل برق را منعقد کردند که با در نظر گرفتن این دو مورد، میتوان اینگونه برداشت کرد که بحث انرژی به نوعی تلاش در راستای کاهش نفوذ ایران در همسایه غربی خود است.
در سالهای اخیر عراق به دلیل تأثیرات بین‌المللی، منطقه‌ای و نبرد با داعش در موقعیتی نبود که بتواند همکاری‌های اقتصادی خود را با کشورهای حوزه خلیج فارس افزایش دهد اما به نظر می‌رسد که حالا شرایط اندکی تغییر کرده باشد. برای مثال بیش از دو سال است که روابط بین کویت و عراق در چارچوبی مثبت توسعه یافته و در اواسط سال ۲۰۲۰ مصطفی الکاظمی نخست وزیر عراق بر اهمیت تقویت همکاری‌های امنیتی و اقتصادی با کویت تاکید کرد.
روابط بغداد با ریاض نیز به تدریج در حال بهبود است. شاهزاده فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه سعودی با اشاره به اهمیت همکاری با دولت جدید عراق برای دستیابی به منافع مشترک و تقویت روابط دوجانبه بین دو کشور، گفت: «سعودی به حاکمیت و تمامیت ارضی عراق و به دور از مداخله خارجی احترام می‌گذارد. همکاری دو کشور به امنیت و ثبات منطقه کمک می‌کند.» یا به گفته نایف الحجرف، دبیرکل شورای همکاری خلیج فارس، کشورهای خلیج فارس در کنار عراق هستند.
به گفته برخی از کارشناسان کاهش تنش‌ها در خلیج فارس به واسطه عادی شدن روابط کشورهای عربی منطقه با دوحه، تاثیرات اقتصادی و سیاسی مثبتی در منطقه و حتی فراتر از آن نیز خواهد داشت. باید توجه داشت که به واسطه داشتن منابع عظیم نفت و گاز در منطقه خلیج فارس، همچنین موقعیت و نقش حیاتی آن در پیوند تجاری قاره‌ها، تاثیرات هرگونه کاهش در تنش‌ها از منطقه فراتر خواهد رفت.
از جمله کشورهایی که تأثیر آشتی بر آنها مشهود بوده، عراق است. جون آشتی خلیج فارس آتش رقابت قطر با عربستان سعودی و امارات در عراق را خاموش خواهد کرد. همچنین افزایش تجارت عربستان با عراق مبتنی بر نتیجه برد-برد خواهد داشت و قطر نیز می‌تواند بدون مانع عربستان یا امارات در بازار عراق سرمایه‌گذاری کند. صادرات برق عربستان و گاز قطر به عراق را میتوان دراین چارچوب توضیح داد.
صادرات برق سعودی
یکپارچه سازی شبکه‌های منطقه مدت‌هاست که در دستور کار کشورهای تولیدکننده نفت در خلیج فارس بوده است. در این راستا، کار بر روی پروژه اتصال بین عربستان و مصر، اولین اتصال بزرگ HVDC منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا آغاز شده است که به دو کشور اجازه می‌دهد تا حداکثر ۳۰۰۰ مگاوات برق را مبادله کنند
براساس توافق بغدا در فاز اول اتصال شبکه برق دو کشور، هزار گیگاوات به عراق صادر خواهد شد که این صرفا گام اول در مسیری بسیار بزرگ‌تر است. البته عراق به دنبال امضای قراردادهای اتصال برق با کشورهای حاشیه خلیج فارس است تا کمبود بالای برق خود را جبران کند. تولید برق عراق ۲۱۰۰۰ مگاوات است و واردات آن از خلیج فارس حدود ۵۰۰ مگاوات خواهد بود در حالی که نیاز محلی عراق به برق ۳۵۰۰۰ مگاوات برآورد شده است.
خط لوله یا LNG؟
حالا پرسش این است که عراق از کدام روش برای واردات گاز قطر استفاده خواهد کرد. بغداد می‌تواند با ایجاد پایانه دریافت گاز در بندر «ام قصر» بصره، گاز قطر را بصورت LNG وارد کند. از همین رویی دولت عراق در سالهای اخیر نحوه دریافت و هزینه آن از طریق کشتی را بررسی کرده است. از همین روی در وزارتخانه‌های نفت و برق، کمیته های خاص برای ایجاد زیرساخت‌های لازم جهت پذیرش کشتی‌های گاز قطر در حال فعالیت هستند.
احتمالا سکویی برای دریافت گاز قطر در بندر ام قصر نصب و خطوط لوله از سکو به خطوط گاز عراق و سپس به جایگاه‌ها منتقل می‌شود.
قطر همیشه در آرزوی ایجاد خط لوله‌ای است که گاز قطر را از طریق عربستان سعودی و عراق به ترکیه و سپس دریای مدیترانه می رساند، البته در سالهای اخیر به دلیل ناامنی در عراق و همچنین اختلافات قطر و ترکیه با عربستان امکان اجرای آن فراهم نبود اما حالا به نظر می‌رسد شرایط اندکی مناسب باشد
اما در روش دوم یعنی استفاده از خط لوله، نیاز به حل برخی مشکلات سیاسی و ژئوپلتیکی است. چون قطر می‌تواند این خط لوله را از خاک عربستان به عراق منتقل کند که به نظر می رسد پای ترکیه نیز به این توافق کشیده خواهد شد.
چون قطر همیشه در آرزوی ایجاد خط لوله‌ای است که گاز قطر را از طریق عربستان سعودی و عراق به ترکیه و سپس دریای مدیترانه می رساند، البته در سالهای اخیر به دلیل ناامنی در عراق و همچنین اختلافات قطر و ترکیه با عربستان امکان اجرای آن فراهم نبود اما حالا به نظر می‌رسد شرایط اندکی مناسب باشد. بنابراین با صادرات گاز قطر از طریق خطوط لوله، یکی از مهم‌ترین پروژه‌های قطر عملیاتی می‌شود و در مقابل منافع بزرگی به عربستان سعودی و عراق نیز خواهد داشت.
کاهش وابستگی ایران
هرچند ایران به دلایل مختلف نتوانست ظرفیت صادراتی برق یا گاز خود را افزایش دهد اما به نظر می رسد که انگیزه سیاسی نیز در تصمیم سازی بغداد تاثیرگذار بوده است. حتی در نشست سه جانبه بغداد در سال گذشته با حضور عراق، مصر و اردن؛ مقرر شد که شبکه برق، گاز و نفت سه کشور به یکدیگر متصل شود. همچنین به نظر می رسد که پروژه خط لوله گاز قطر- عربستان- عراق- ترکیه زمینه همگرایی عربستان با سه کشور دیگر باشد.
موضوع مهمی که برخلاف منافع اقتصادی ایران است اینکه قطر گاز خود را از میدان مشترک با ایران، پارس جنوبی، صادر می‌کند که با توجه به تکنولوژی بالای قطری‌ها و در مقابل تحریم ایران، امکان برداشت بالا برای دوحه وجود دارد که متاسفانه ایران از آن محروم است
در مجموع با درنظر گرفتن دو پروژه ای که در دو هفته اخیر مطرح شده است دایره حضور ایران در بازار انرژی منطقه تنگ‌تر می‌شود و در واقع در حال دور شدن از پروژه‌های بزرگ است. موضوعی که نیازمند دیپلماسی انرژی متناسب با آن است که متاسفانه در حال حاضر مشاهده نمی‌شود. باید توجه داشت که بیشتر کشورها براساس منافع اقتصادی خود تصمیم سازی می‌کنند که در سیاست گذاری کشور مغفول مانده است.
همچنین موضوع مهمی که برخلاف منافع اقتصادی ایران است اینکه قطر گاز خود را از میدان مشترک با ایران، پارس جنوبی، صادر می‌کند که با توجه به تکنولوژی بالای قطری‌ها و در مقابل تحریم ایران، امکان برداشت بالا برای دوحه وجود دارد که متاسفانه ایران از آن محروم است.
نظر شما