تجارت رو به توسعه ایران و هند؛ از نفت تا برنج

بازار؛ گروه بین الملل: ایران همواره در روابط آسیایی خود جایگاه ویژه ای را برای هند قائل شده است و در مقابل هند نیز به ایران به عنوان شریکی با قابلیت های استراتژیک در خاورمیانه نگاه می کند.

اگر برخی مقاطع و دوره ها را بواسطه فشارها و تحریم های غرب و آمریکا علیه ایران در قبل از برجام و پس از خروج ترامپ از برجام به صورت وضعیت استثنا در نظر بگیریم، اما در سایر مقاطع و دوره ها، دولت های مستقر در دهلی نو فارغ از دسته بندی های حزبی، اما همواره روابط نزدیکی را هم در جنبه سیاسی و هم اقتصادی با تهران دنبال کرده اند.

روابط تاریخی هند و ایران
آغاز روابط بین تهران و دهلی‌نو را می‌توان از دهه ۵۰ میلادی دانست؛ زمانی که دو طرف معاهده دوستی و صلح پایدار را به امضا رساندند. این روابط به صورت یکنواختی طی سال های بعد و دوران پس  از انقلاب اسلامی ایران تداوم یافت و و پس از سال ۲۰۰۲، زمانی که یک معاهده همکاری نظامی به امضای تهران و دهلی‌نو رسید، با گشایش‌های تازه‌ای نیز مواجه شد.

اکتشافات گازی و آغاز ساخت تاسیسات عظیم انرژی در بندر عسلویه واقع در جنوب ایران فرصت حضور شرکت های هندی را تا حدودی فراهم کرد، اما هند به دلیل حضور رقبای فرانسوی و ژاپنی نتوانست در عسلویه چندان حضور پررنگ و قابل توجهی داشته باشد.

با این حال نقطه عطف حضور اقتصادی هند در ایران در جریان توسعه بندر چابهار از سال 1396 آغاز شد. بندر چابهار نه‌تنها برای منافع ژئوپلیتیک هند در غرب آسیا حائز اهمیت فراوان است، بلکه این امر در مورد افغانستان و آسیای مرکزی به‌عنوان همسایگان جدید این کشور نیز حیاتی است. به‌علاوه اهمیت این بندر به‌دلیل تلاش چین برای افزایش نفوذ خود در همسایگی هند، اهمیتی دوچندان برای دهلی‌نو یافته است. چین با برنامه‌هایی نظیر ابتکار«یک کمربند-یک راه» و سرمایه‌گذاری در بندر گوادر پاکستان سعی در محدود ساختن حوزه نفوذ هند در این مناطق دارد. با همین استدلال بود که دهلی‌نو تصمیم به سرمایه‌گذاری عظیم در بندر چابهار را اتخاذ کرد. در دسامبر ۲۰۱۸، شرکت سهامی محدود بنادر جهانی هند دفتری را در بندر چابهار گشود و عملیات بندر شهید بهشتی را در این شهر عهده‌دار شد.

در عین حال تحریم های اقتصادی شدید و سیاست فشارحداکثری دولت پیشین آمریکا در دوره تراممپ علیه ایران موانعی را برای حضور حداکثری هندی ها در توسعه بندر چابهار ایجاد کرد. مقامات هندی علت تاخیر در برخی سرمایه‌گذاری های بندر چابهار از جمله راه آهن چابهار- زاهدان را نگرانی از تحریم های آمریکا اعلام کردند، در حالیکه پروژه چابهار از تحریم های آمریکا معاف شده بود و شک و تردید مقامات دهلی نو در خصوص تبعات احتمالی، مانع از اقدام موثر هندی‌ها شد.

در حال حاضر با پایان کار دولت ترامپ در آمریکا و روی کار آمدن دولت بایدن که بازگشت به توافق هسته ای از وعده‌های آن است، امید بیشتری به حضور گسترده تر هندی ها در پروژه چابهار وجود دارد، هرچند این امیدواری به میزان زیادی به آینده توافق هسته ای برجام گره خورده است.

پیشتر یک مقام هندی درباره حضور اقتصادی این کشور در توسعه بندر چابهار ایران گفته بود: هند هم اکنون در حال مذاکره با آمریکا برای رفع شک و تردیدها است و بعد از انتخابات آمریکا و مشخص شدن شرایط هند خواهد توانست در مراحل بعدی به این پروژه بپیوندد.

براین اساس به نظر می رسد هند همچنان چشم امید بسیاری به گسترش دامنه روابط اقتصادی خود با ایران بویژه در دوران پساترامپ دارد.

تجارت دهلی نو و تهران: از نفت تا برنج
هند از جمله مشتریان سنتی بازار نفت ایران به شمار می رود. با این حال بدلیل تحریم های آمریکا علیه ایران، صادرات نفت ایران به هند دچار کاهش شده است. آمار رسمی مشخصی از میزان صادرات نفت ایران در ماه‌های گذشته منتشر نشده است اما برپایه گزارش نهادهای ناظر بر حمل و نقل کشتی‌ها، ایران در ماه نوامبر ۲۰۱۹ تنها ۲۱۳ هزار بشکه نفت در روز صادر کرده که معادل یک دهم میزان صادرات پیش‌بینی شده بوده است. در همین زمان احسان سلطانی، کارشناس مسائل اقتصادی ایران، ارزش صادرات نفت و گاز و مشتقات آن به هند را ۱,۸ میلیارد دلار اعلام کرده بود.

اما نفت، تنها کالای عمده در تجارت ایران و هند نیست، بلکه واردات عمده برنج ایران از هند صورت می گیرد،  اگرچه صادرات برنج از هند به ایران نیز طی چند سال گذشته روند کاهشی را در پیش داشته است. بهمن ماه سال گذشته خبرگزاری رویترز به نقل از تاجران هندی اعلام کرده بود که صادرات برنج باسماتی از هند به ایران از ۹۰۰ هزار تن به ۶۰۰ هزار تن کاهش یافته است و تاجران هندی قرارداد تازه‌ای با ایران امضاء نکرده‌اند.

مشکل واردات برنج هندی در ایران ناشی از فقدان یک سیستم پرداخت کارآمد بود که این موضوع به شدت به تجارت هند با ایران که بزرگترین وارد کننده برنج باسماتی در جهان است و یک سوم کل صادرات این محصول را وارد می‌کند، آسیب رساند. در همین ارتباط نیز وینود کائول، مدیر اجرایی انجمن صادر کنندگان برنج هند با تائید مشکلات بانکی ناشی از تسویه حساب ها در آبان ماه امسال اعلام کرده بود که صادرات برنج باسماتی از هند به ایران طی ماه‌های آوریل تا اوت سال جاری میلادی به نسبت مدت مشابه در سال گذشته 36 درصد کاهش یافته که بیشتر دلیل آن توقف پرداخت‌های حواله‌ای بوده است، اما در حال حاضر این مشکل در حال برطرف شدن است.

از سوی دیگر در پائیز امسال نیز  ایران ممنوعیت واردات از هند را لغو و اعلام کرد که ۱۷ میلیارد روپیه بدهی به شرکت‌های هندی صادر کننده برنج که قرار بود سال گذشته پرداخت شود را تسویه می کند و به زودی صادرات برنج باسماتی به ایران از سر گرفته می‌شود. همزمان صادر کنندگان برنج هندی نیز به رویترز گفته اند در حال مذاکره با طرف‌های ایرانی هستند و پیش بینی می کنند که صادرات شاهد افزایش باشد.

چشم انداز روشن تجارت دهلی نو و تهران
با توجه به پایان کار دولت ترامپ و بسته شدن پرونده سیاست فشار حداکثری علیه ایران به نظر می رسد بتوان شاهد چشم انداز روشنی در توسعه و گسترش روابط تجاری هند و ایران بود.

مقامات هندی پیش از این عدم فعالیت و حضور گسترده خود در توسعه بندر چابهار را به تحولات پس از نتایج انتخابات ریاست جمهوری آمریکا گره زده بودند و حال انتظار می رود هندی ها با اطمینان خاطر بیشتری حضور خود را در بندر چابهار دنبال کنند، بویژه این که طرح بندر چابهار بدلیل تامین نیازهای افغانستان خارج از برنامه تحریمی آمریکا قرار گرفته و از تحریم معاف شده بود و در دولت بایدن شاید مانع زیادی برای حضور گسترده تر دهلی نو در طرح توسعه بندر چابهار وجود نداشته باشد.

همچنین تلاش تجار هندی برای گسترش صادرات برنج به ایران حتی از اواخر دوران دولت ترامپ در آمریکا  نشان داد که حتی با وجود سیاست فشارحداکثری اما هند نمی تواند بازار ایران را نادیده بگیرد و از همین رو بازگشت به دوران پررونق تجاری میان هند و ایران از همان اواخر دوران ترامپ  آغاز شده بود و حال با پایان سیاست فشارحداکثری آمریکا علیه ایران انتظار می رود که روابط اقتصادی و تجاری دهلی نو و تهران بیش از گذشته گسترش یابد.