ظرفیت های صادراتی تجهیزات پزشکی و دارویی کرونا به کشورهای همسایه

بازار؛ گروه صنعت: حسن ثاقب و پریسا یعقوبی، ‌ پژوهشگران موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی در یادداشتی  که به پتانسیل های موجود در حوزه صادرات  تجهیزات پزشکی و دارویی مربوط به کرونا  به کشورهای همسایه پرداخته و و نو شته اند: در حالی‌ که از یک طرف این محدودیت‌ها سبب از دست رفتن برخی از بازارها شده، از طرف دیگر تولید برخی از محصولات دارویی و پزشکی مرتبط با ویروس کرونا در برنامه تولید شرکت‌های مرتبط قرار گرفته و با توجه به افزایش تقاضا و مقیاس تولید، فرصت مناسبی برای افزایش کیفیت و صادرات آن فراهم شده است.

در این شرایط با توجه به محدودیت‌های ارزی کشور تلاش برای صادرات مازاد بر مصرف این اقلام با هدف حفظ ظرفیت‌های تولیدی ایجاد شده و همچنین افزایش سهم بازار در کشورهای همسایه حائز اهمیت است.

۱-وضعیت بازار جهانی محصولات دارویی- بهداشتی:
این  محصولات برحسب طبقه بندی  HS شش رقمی مشتمل بر ۲۵۸ قلم کالا است که فراتر از انتظارات و پیش بینی‌های قبلی، ارزش تجارت آن در سال ۲۰۱۹ رقم ۱۵۶۰ میلیارد دلار را پشت سر گذاشته و به حدود ۲۰۰۰ میلیارد دلار (حدود ۵.۲ درصد کل تجارت جهانی) رسید؛ و پیش‌بینی می¬شود که در سال ۲۰۲۲  به رقمی نزدیک به ۳۰۶۳ میلیارد دلار (با متوسط رشد سالانه در حدود  ۳/۱۱ درصد) برسد که حاکی از افق روشن برای آینده این صنعت است.

در تقسیم‌بندی چهارگانه محصولات دارویی- بهداشتی۵۶ درصد از تجارت این محصولات مربوط به دارو و فرآورده‌های دارویی است و لوازم پزشکی با ۱۷ درصد، تجهیزات پزشکی و آزمایشگاهی با ۱۴ درصد و تجهیزات محافظت شخصی با۱۳ درصدسهم در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

 پنج کشور آلمان۱۳۶ میلیارد دلار (۱۴درصد)؛ آمریکا ۱۱۷ میلیارد دلار (۱۲ درصد)؛ سوئیس۹۰ میلیارد دلار (۹ درصد)؛ هلند ۷۳ میلیارد دلار(۷ درصد) و بلژیک۶۶ میلیارد دلار(۷ درصد) در مجموع ۴۹ درصد بازار صادراتی این محصولات را در جهان در اختیار دارند.

پنج کشورآمریکا۱۹۳ میلیارددلار(۱۹درصد)؛ آلمان۸۷ میلیارد دلار (۹درصد)؛ چین ۶۵ میلیارد دلار(۶درصد)، بلژیک۵۷ میلیارد دلار (۶درصد)؛ هلند۵۳ میلیارد دلار (۵درصد) در مجموع ۴۵ درصد تقاضای واردات جهانی این محصولات را در اختیار دارند.

بازار جهانی محصولات دارویی - بهداشتی مرتبط با کرونا شامل ۹۲ قلم کالا (حسب کدهای HS شش رقمی) است که ارزشی برابر ۶۰۰ میلیارد دلار (معادل حدود ۱.۷ درصد کل تجارت جهان و ۳۰ درصد تجارت محصولات دارویی - بهداشتی جهان) را به خود اختصاص داده است.

۲-تجارت محصولات دارویی - بهداشتی ایران با تاکید بر محصولات مرتبط با کرونا:
کل تجارت محصولات دارویی– بهداشتی ایران (در سال ۱۸-۲۰۱۷) ۹.۶ میلیارد دلار بوده است که ۶۰ درصد آن مربوط به واردات و ۴۰ درصد مربوط به صادرات بوده است.

کل صادرات محصولات دارویی- بهداشتی ایران (۱۸۷ کد تعرفه از ۲۵۸ کد تعرفه) ۳.۷ میلیارد دلار بوده که از این میزان ۴۴۵ میلیون دلار (۱۲ درصد) مربوط به محصولات مرتبط با کرونا (۸۰ ردیف تعرفه از ۹۲ ردیف تعرفه) می‌ باشد. سهم یک درصدی محصولات مرتبط با کرونا در صادرات غیرنفتی و سهم  ۴/۴ درصدی آنها در کل واردات کشور بیانگر اهمیت نسبی بالای این محصولات است.

۳۰ درصد از تجارت ایران در محصولات مرتبط با کرونا، اختصاص به کشورهای همسایه دارد؛ بطوری‌که کشورهای مذکور سهم حدود ۸۵ درصدی در صادرات (۳۸۰ میلیون دلار از ۴۴۵ میلیون دلار کل صادرات کشور) و سهم  ۲۲ درصدی در رفع نیازهای وارداتی کشور (۵۶۴ میلیون دلار از ۲.۵ میلیارد دلار نیاز وارداتی کشور) دارند. همچنین با توجه به سرجمعِ صادرات حدود ۲۴ میلیارد دلاری ایران به کشورهای همسایه، سهم محصولات مرتبط با کرونا از این رقم، معادل ۶/۱ درصد است.

کل نیازهای وارداتی کشورهای همسایه در حدود ۵۰ میلیارد دلار است
مهمترین گروه‌های کالایی مورد تقاضا در این کشورها(تقریبا هم راستا با ترکیب تقاضای جهانی) شامل دارو و فراورده‌های دارویی (۵۴ درصد)، لوازم بهداشتی و آزمایشگاهی (۱۶ درصد)، تجهیزات پزشکی (۱۴ درصد) و تجهیزات محافظت شخصی (۱۰ درصد) است.

برآوردها بر اساس اطلاعات آماری سال ۲۰۱۸ حاکی است که توان بالفعلِ صادراتی ایران به کشورهای همسایه معادل ۴۴۵ میلیون دلار (شامل ۷۶ قلم کالا) است که حدود ۳۸۰ میلیون دلار (۸۵ درصد و شامل ۵۰ قلم) آن تحقق یافته است؛ با این حساب متناسب با میزان تولید و صادرات قبل از شیوع ویروس کرونا (سال ۲۰۱۸) و همچنین تقاضای شرکای تجاری تنها ۵۷ میلیون دلار (در کالاهای فعلی و ۲۷ قلم کالای جدید) بلااستفاده مانده است که به تفکیک ۵۲ درصد مربوط به لوازم بهداشتی و آزمایشگاهی، ۳۱ درصد مربوط به دارو و فراورده‌های دارویی، ۱۲ درصد تجهیزات محافظت شخصی و ۵ درصد تجهیزات پزشکی است.

پیش بینی می‌شود با توجه به افزایش بین ۵ تا ۱۰ برابری تولید داخلی و همچنین تقاضای واردات شرکای تجاری، رقم واقعی پتانسیل صادرات محصولات مرتبط با کرونا چند برابر رقم برآوردی ‌باشد.  

بررسی ساختار صادرات ایران بیانگر فعالیت بنگاه‌های تولیدی و صادراتی محصولات مرتبط با کرونا در حوزه‌های دارای اهمیتِ کمتر از لحاظ ارزش افزوده و پیچیدگی محصول است؛ تمرکز ۷۰ درصدی بر صادرات تجهیزات محافظت شخصی بیانگر این موضوع است. تداوم این روند به بدتر شدن رابطه مبادله (نسبت ارزش واحد صادرات به واردات) در صنعت محصولات دارویی- بهداشتی (به‌طورخاص محصولات مرتبط با بیماری کرونا) به زیان ایران منجر خواهد شد.  

سهم دارو و فرآورده‌های دارویی در نیاز وارداتی کشورهای همسایه همچون کل بازار جهانی حدود ۵۴ درصد از نیازهای آن‌ها را تشکیل می‌دهد واین در حالی است که تمرکز ۸۰ درصدی صادرات ایران در بخش تجهیزات محافظت شخصی می‌باشد که این بخش تنها ۱۰ درصد از نیازهای بازار کشورهای یادشده را تشکیل می‌دهد.

نکات کلیدی مورد توجه جدی:

۱- ضرورت توجه به ماندگاری و بقاء محصولات دارویی-بهداشتی در بازار کشورهای همسایه:
با توجه به افزایش صادرات برخی اقلام دارویی و بهداشتی مرتبط با کرونا به کشورها همسایه، واحدهای اقتصادی فعال در این زمینه بایستی تلاش نمایند تا با بهره‌گیری از صرفه‌های ناشی از مقیاس، ضمن افزایش کیفیت کالاهای صادراتی، بقاء و ماندگاری و افزایش سهم در آن بازارها را تقویت کنند.  

۲- ضرورت افزایش سهم تولید و صادرات محصولات دارویی-بهداشتی به سمت دارو و فراورده‌های دارویی:
در حالی که بیش از نیمی از صادرات این صنعت در جهان متکی به  محصولات پیچیده  و با ارزش بالا مانند دارو و فراورده‌های دارویی است (۱۱۲۰ میلیارد دلار و حدود ۵۶ درصد)، در ایران حدود ۷۰ درصد تکیه این صنعت بر صادرات تجهیزات محافظت شخصی به عراق و افغانستان است که از لحاظ ارزش ‌افزایی دربین تقسیم‌بندی چهارگانه محصولات این صنعت از اهمیت کمتری برخوردار است.

تغییر رویکرد تولیدوصادرات صنعت محصولات دارویی-بهداشتی کشور از تجهیزات محافظت شخصی به سمت سایر حوزه ها از جمله دارو و فرآورده‌های دارویی و لوازم بهداشتی و آزمایشگاهی ضروری به نظر می‌رسد.

۳- برنامه‌ریزی برای افزایش سهم بازار در کشورهای با استاندارد بالاتر مانند روسیه و ترکیه:
نسبت رابطه مبادله تجارت محصولات دارویی و بهداشتی با کشورهای همسایه طی سال‌های اخیر به زیان ایران در حال کاهش بوده است؛ علت این امر سطح پایین استاندارد کیفی به مهم‌ترین مقاصد صادراتی شامل عراق (۵۶.۵ درصد) و افغانستان (۱۷.۲ درصد) و استاندارد و کیفیت بالاتر محصولات وارداتی از مبادی مهم وارداتی شامل امارات متحده عربی (۷۲.۵ درصد) و ترکیه (۲۰.۳ درصد) است؛ از این‌رو تلاش برای دسترسی به بازار کشورها با استانداردهای بالاتر مانند روسیه و ترکیه  و توجه به کیفیت محصولات رقبایی مانند آلمان، ‌آمریکا و چین در بازار کشورهای همسایه بسیار ضروری است.

۴- برنامه‌ریزی برای صادرات محصولات جدید دارای پتانسیل صادراتی به بازار کشورهای همسایه:
به عنوان مثال علیرغم وجود سابقه صادرات «سایز تخت جراحی جهت جراحی مغز، ارتوپدی و تخت رادیولوسنت (شفاف به اشعه ایکس در عکس‌برداری)» (کد ۹۴۰۲۹۰ )، تاکنون صادرات این اقلام به کشورهای همسایه صورت نگرفته است با توجه به وجود پتانسیل صادراتی به کشورهای روسیه و آذربایجان، پیشنهاد می‌شود به این بازارهای هدف صادراتی توجه بیشتری شود.

۵- لحاظ محصولات دارویی و بهداشتی در فهرست اقلام ترجیحی موافقت نامه‌های احتمالی دوجانبه با کشورهای همسایه:
به منظور توسعه تجارت فرآورده‌های دارویی بین ایران و کشورهای همسایه ضروری است با بررسی جامع در زمینه محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های ایجاد شده،  سیاست‌های تجاری مناسب تعرفه‌ای و غیر تعرفه‌ای اتخاذ گردد. همچنین در صورت توافق با کشورهای مذکور بر سر انعقاد موافقت‌نامه توسعه تجارت دوجانبه، پیشنهاد می‌شود محصولات دارویی-بهداشتی در فهرست ترجیحات تعرفه‌ای گنجانده شود. به عنوان نمونه، آذربایجان تعرفه بالای ۱۵ درصدی برای برخی محصولات صادراتی مرتبط با تجهیزات پزشکی و دارویی مانند «سایر تخت جراحی جهت جراحی مغز، ارتوپدی و تخت رادیولوسنت» (کد ۹۴۰۲۹۰) وضع کرده است؛ در صورت توافق با کشور مذکور جهت انعقاد موافقت‌نامه تجارت ترجیحی (در قالب توسعه تجارت با ۱۵ کشور همسایه در چارچوب برنامه‌های کلان کشور) لحاظ کالای مذکور در فهرست ترجیحات می‌تواند کمک موثری در دسترسی صادرکنندگان کشور به بازار کشور آذربایجان باشد.