فرصتهای اقتصادی حضور ایران در آسیای مرکزی| موانع تسلط چین بر منطقه

تهمینه غمخوار؛ بازار: چین یکی از اولین کشورهایی بود که استقلال کشورهای آسیای مرکزی را پس از فروپاشی شوروی به رسمیت شناخت و به سرعت در هفته اول ژانویه ۱۹۹۲ با قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، ترکمنستان و تاجیکستان روابط دیپلماتیک برقرار کرد.

با وجود گذشت سی سال، چین خود را به جایگاه شریک اقتصادی پیشرو در آسیای مرکزی رسانده، به طوری که در این فرآیند، سرمایه گذاری مبالغ غیرقابل تصوری در منطقه و فراتر از آن از سوی این کشور صورت گرفته است.

در مقابل، ایران، در حالی که در حال حاضر قادر به رقابت با چین در آسیای مرکزی تقریباً در تمام جبهه‌ها نیست، خود را به سمت تقویت تعامل با شوروی سابق سوق و تغییر موقعیت داده است. بر همین اساس، تهران، با ترکیب قرابت مذهبی و قومی قابل توجه خود با بسیاری از نقاط منطقه و دسترسی به بنادر حیاتی و اولویت های امنیتی در افغانستان، از سطح ارتباطی با کشورهای آسیای میانه بهره برده است.

برای این منظور، ایران سیاست جدید «نگاه به شرق» را برای تعامل با کشورهای آسیای مرکزی به صورت انتخابی و دوجانبه اجرا کرده که در تضاد با رویکرد هژمونیک چین برای پمپاژ میلیاردها دلار به آسیای مرکزی است. در حقیقت، چین به منطقه به عنوان یک عنصر حیاتی برای زیرساخت های جهانی و دستور کار قدرت نرم خود نگاه می کند.

در حالی که ایران و چین دارای ظرفیت‌ های اقتصادی و اهداف سیاست خارجی بسیار متفاوتی هستند، جمهوری اسلامی بعداً می‌تواند خود را به عنوان یک شریک مکمل احتمالی که مجموعه‌ ای از فرصت‌ها را برای آسیای مرکزی و همچنین مجموعه‌ ای از چالش‌های جایگزین بالقوه برای منطقه ارائه می‌کند.

سرمایه گذاری چین در آسیای مرکزی
پروژه یک کمربند_ یک جاده چین که در سال ۲۰۱۳ توسط رئیس جمهور چین، شی جینگ پینگ، در قزاقستان راه اندازی شد، بلندپروازانه ترین پروژه زیرساختی انبوهی است که تاکنون تصور شده است. سیاستگذاران چینی یک کمربند اقتصادی زمینی و دریایی را متشکل از پروژه‌ های توسعه و سرمایه‌ گذاری از جنوب شرق آسیا تا اروپا حتی بخش‌ هایی از آفریقا، را در نظر گرفته اند.

طرح چینی یک کمربند_یک جاده از جاده های ابریشم باستانی توسعه سلسله هان چین به سمت غرب در سال های ۲۰۶ قبل از میلاد تا ۲۲۰ پس از میلاد، الگوبرداری شده که هزاران مایل مسیر تجاری را از طریق آسیای مرکزی امروزی به سمت اروپا و از جنوب به هند و پاکستان را ایجاد کرده است.

بر اساس این طرح‌ ها، تعهد سیاست خارجی شی‌ جی پینگ، سرمایه‌گذاری شرکت‌ ها و بانک‌ های چینی، ساخت جاده‌ها، شبکه‌های ۵G، نیروگاه‌ها، بنادر، راه‌آهن و کابل‌های فیبر نوری را در سرتاسر جهان است که به طور قابل‌توجهی نفوذ سیاسی و اقتصادی پکن را از طریق وابستگی فزاینده گسترش می‌دهد.

گزارش ها نشان داده که در میان کشورهای آسیای مرکزی، قزاقستان و ازبکستان، دیدگاه منفی نسبت به چین از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۱ وجود داشته است. قرقیزستان به طور مداوم با دیدگاه منفی باقی مانده به طوری که نظر بسیار نامطلوب نسبت به چین دارد که به طور پیوسته افزایش یافته است.

تمایل قزاقستانی ها، ازبکستانی ها و قرقیزستانی ها نسبت به چین اخیراً روند نزولی داشته در حالی که سرمایه گذاری چین به طور چشمگیری افزایش یافته است. کل سرمایه گذاری چین در آسیای مرکزی در پایان سال ۲۰۲۰ به ۴۰ میلیارد دلار رسید که بیش از نیمی از آن به قزاقستان سرازیر شد.

دفتر مطبوعاتی رئیس جمهور ازبکستان اعلام کرده که سرمایه گذاری پکن در این کشور از سال ۲۰۱۸ افزایش یافته و حجم کل به طور پیوسته تا پایان سال ۲۰۲۱ به ۹ میلیارد دلار رسیده است. علاوه بر این، در سال ۲۰۱۹، چین در مجموع ۳۰۱ میلیون دلار در قرقیزستان سرمایه گذاری کرده است.

«یک کمربند_یک جاده» در آسیای مرکزی
در طول دوره پنج ساله، داده‌ های جمع‌ آوری‌ شده توسط دفتر نظرسنجی آسیای مرکزی در خصوص قزاقستان، نشانگر کاهش قابل‌ توجهی از احساسات عمومی نسبت به چین، به‌ ویژه در مورد کسانی که طبق گزارش‌ ها چین را تا حدودی مطلوب می‌دانستند، بوده است. توضیح کلیدی احتمالی برای این روند را می توان در واکنش قزاقستان به نقض حقوق بشر چین در منطقه سین کیانگ یافت.

رفتارها با قومیت های اویغور، قزاق و قرقیزستان در بزرگترین منطقه چین، به ویژه در شهرهای بزرگ آلماتی و نورسلطان، اعتراضات زیادی را برانگیخته که بر همین اساس، شبح قزاقستان در تقویت روابط اقتصادی و روابط با چین غیرقابل قبول است.

نورسلطان باید مرز ظریفی را برای انجام سرمایه‌ گذاری حیاتی از چین طی کند، در حالی که اطمینان حاصل کند که نارضایتی داخلی در مورد واکنش دولت به رویدادهای چین به سطح نا آرامی‌هایی که در ژانویه ۲۰۲۲ مشاهده شد، نمی‌پیوندد. این توضیح مجموعه ای از دلایل کاهش احساسات عمومی قزاقها نسبت به چین را روشن می کند.

بسیاری از قزاق ها تا حدودی به این دلیل نمی خواهند با چین همسو باشند و رئیس جمهور توکایف و دولت او را شریک آزار و اذیت گروه های ترک به دلیل وابستگی اقتصادی گسترده قزاقستان به پکن می دانند. با سرمایه گذاری چینی، کارگران چینی و فناوری چینی نفوذ پیدا می کند و قزاقها به شدت با این جنبه های نفوذ چین مخالف هستند.

نگرانی ها در مورد توسعه زیرساخت های انرژی توسط چین در قزاقستان، ازدحام بازار کار با کارگران محلی، و افزایش اجباری بدهی ملی در بین جمعیت غالب است. به طور مشابه، برای کسانی که در ازبکستان هستند، احساسات نسبت به چین در سال های اخیر کاهش یافته است.

در میان گزارشهای نظرسنجی دفتر آسیای مرکزی، کسانی که چین را با دید «تا حدودی مطلوب» نگاه می کردند، از ۷۰ درصد به ۳۲ درصد، به‌طور چشمگیری کاهش یافتند. بین سال‌ های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲، گسترده‌ ترین سرمایه‌ گذاری‌ های چینی در این کشور در بخش سیمان تزریق شده است، از آن جمله می توان به پروژه‌ های کارخانه‌ای متعدد به ارزش بیش از ۱۵۰ میلیون دلار در مناطق تاشکند و جیزک اشاره کرد. تا سال ۲۰۲۰، بدهی چین به ازبکستان به سه میلیارد دلار یا ۲۰ درصد از کل بدهی خارجی افزایش یافت.

نگرانی‌ های دیپلماسی تله بدهی و گسترش خزنده چین در آسیای مرکزی تحت پوشش سیاست‌ های توسعه صادقانه که به ویژه در ایالات متحده ابراز می‌شود، به تدریج افزایش یافته است. برای نه تنها ازبکستان، بلکه برای همه کشورهای درگیر در طرح یک کمربند_یک جاده ، دولت ها در معرض خطر اتخاذ سیاست اتکای بیش از حد به یک طلبکار اصلی هستند.

با انجام این کار، این دولت ها ممکن است قربانیان این طلبکار محسوب شوند که اهرم های مالی و اقتصادی را برای دستیابی به منافع خود دنبال می کند. رئیس جمهور میرضیایف سیاست بازی با قدرت های بزرگ در برابر یکدیگر را از طریق یک سیاست تعامل متوازن با ایالات متحده، چین و روسیه، بر اساس سیاست سلف و اولین رئیس جمهور خود، اسلام کریم اف، ادامه داده، جایی که سیاست خارجی دو رهبر متفاوت است، در مقیاس و شدت همکاری های انجام شده توسط میرضیایف است.

روابط اقتصادی چین در ازبکستان بسیار فراتر از هر مقیاس قبلی فعالیت اقتصادی خارجی در دوران استقلال این کشور است. شاید کاهش عقیده ازبکستانی ها در مورد چین تا حدی ناشی از این تصور باشد که میرضیایف از ارزشهای کشور در اجازه دادن به یک ملت برای به دست آوردن چنین موقعیت مسلطی، بیش از حد عبور کرده است.

وابستگی اقتصادی به چین قویاً در تضاد با سیاست تاریخی ازبکستان مبنی بر بی طرفی بین المللی و سوء ظن نسبت به هر بازیگر منطقه ای دیگر است. تعداد شهروندان قرقیزستانی که چین را تا حدودی مطلوب در تمام موج‌های نظرسنجی می‌دانستند، به‌طور مداوم کم بود. تقریباً ۵۰ درصد از سرمایه گذاری مستقیم خارجی جهانی (FDI) در قرقیزستان از چین است که تقریباً ۸۰ درصد آن به پروژه های استخراج طلا و متالورژی مربوط می شود.

سرمایه گذاری چینی پتانسیل تغییر سیستم زیرساختی توسعه نیافته جمهوری قرقیزستان را دارد. نیاز مبرم به نوسازی و توسعه حمل و نقل با این واقعیت برجسته می شود که حمل و نقل ریلی تنها پنج درصد از ترافیک مسافر و بار در سراسر کشور را تشکیل می دهد.

راه‌آهن پیشنهادی قرقیزستان_ازبکستان_چین که در حال حاضر تنها چین می‌تواند آن را تامین کند، یک تقویت حیاتی برای اتصال داخلی و منطقه‌ای قرقیزستان خواهد بود، اما وابستگی اقتصادی به چین را حتی بیشتر خواهد کرد.

وقتی از بردالیف وزیر سابق حمل و نقل چین در مورد تلاش‌های زیرساختی تا به امروز پرسیده شد، گفت: تونل‌ها و پل‌های هوایی ساخته شده بر خلاف آنچیزی است که قرقیزستان قبلاً مشاهده کرده است. شاید ملاحظاتی از این دست در شکل دادن به نظرات پاسخ دهندگان در مورد چین نقش داشته باشد.

مشابه قزاقستان، پاسخ دهندگان در قرقیزستان نیز ممکن است به دلیل رفتار چین با قرقیزها در منطقه سین کیانگ، دیدگاه منفی نسبت به چین داشته باشند. گروه‌ های فعال در قرقیزستان نیز به وجود آمده‌اند که از امنیت بستگان خود که در آن سوی مرز هستند دفاع می‌کنند و از دولت قرقیزستان و قدرت‌های خارجی می‌خواهند که از جانب آنها مداخله کنند.

به نظر می‌رسد که تلاش‌ های چین برای ارائه بهبودهای ضروری به قرقیزستان در زیرساخت‌ های این کشور، نیاز به ارائه کمک به قرقیزهای قومی در سین‌ کیانگ را برطرف کرده است.

تردید در پذیرش شریک خارجی بزرگی مانند ایران
ایران ملتی است که با توجه به میراث فرهنگی و زبانی که حاکمان فارسی در این منطقه به جا گذاشته‌ اند، دارای پیوندهای تاریخی عمیقی با بخش‌ های وسیعی از آسیای مرکزی است. حتی امروز، شهرهای ازبکستان مانند سمرقند و بخارا دارای جمعیت زیادی فارسی زبان هستند، در حالی که تاجیکستان از نظر قومی و زبانی اکثریت ملت پارسی است.

بر همین اساس، اخیراً آسیای مرکزی به اولویت سیاست خارجی تهران تبدیل شده که اکنون این منطقه را به عنوان یک پل بالقوه بین ایران و شرق می‌بیند. سیاست نگاه به شرق یک جنبه کلیدی از رویکرد ایران به روابط بین‌الملل را تشکیل می‌دهد و تعامل با کشورهای منطقه به صورت فردی و دوجانبه به ویژه قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان آغاز شده است.

با کمال تعجب، بسیاری در قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان در احساسات خود نسبت به ایران دیدگاه دوسویه دارند. از سال ۲۰۱۷ به بعد، تعداد کسانی که نظر بسیار نامطلوب نسبت به ایران داشته اند، به طور پیوسته افزایش یافته است. با توجه به نفوذی که چین و روسیه در حال حاضر دارند، شاید ساکنان این کشورها در پذیرش شریک خارجی بزرگ دیگری در منطقه تردید داشته باشند.

کشورهای آسیای مرکزی در پی اتحاد جماهیر شوروی برای تثبیت خود به عنوان کشورهای مستقل هم از نظر سیاسی و هم از نظر فرهنگی مبارزه کرده اند. پتانسیل ایران برای تقویت وابستگی مذهبی قوی و جاه طلبی های تمدنی مشترک با ملت های آسیای مرکزی ممکن است به عنوان تهدیدی برای ثبات به دست آمده در سهم جایگاه آسیای مرکزی تلقی شود.

حال سوال این است که آیا تغییر موقعیت ایران به سمت و سوی آسیای مرکزی به تهران اجازه می دهد تا به یک محیط چند قطبی جدید برای به چالش کشیدن هژمونی اقتصادی چین در منطقه کمک کند؟ در حالی که بعید است ایران در کوتاه مدت به رقیب مستقیم چین تبدیل شود، سیاست «نگاه به شرق» تهران می تواند مجموعه جدیدی از فرصت ها را برای آسیای مرکزی فراهم کند. با نگاه به آینده، ایران باید به تعامل دوجانبه با کشورهای آسیای مرکزی ادامه دهد و سودمندترین راه‌ها را برای نزدیکی معنادار تعیین کند.

تهران همچنین باید به دنبال نمایان ساختن چشم انداز اقتصادی خود برای منطقه از طریق افزایش همکاری با پروژه های ادغام اقتصادی باشد. ایران مجوز اولیه برای عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای به رهبری روسیه و چین را دریافت کرده و اتحادیه اقتصادی اوراسیا به ریاست روسیه یک قرارداد تجاری ترجیحی بزرگ با این کشور خاورمیانه منعقد کرده است.

ادامه این مسیر و در این روند ارتقاء جایگاه آن فراتر از یک بازیگر ناشناخته و بیگانه در چشم شهروندان عادی آسیای مرکزی، هم ایران و هم آسیای میانه را با موقعیتی منحصربه‌فرد مواجه خواهد کرد.