توحید ورستان؛ بازار: حدود یک ماه پس از بازگشت تماس‌های رسمی مستقیم بین آن، رجب طیب اردوغان، شامگاه چهارشنبه ۲۶ ژانویه ۲۰۲۲، اعلام کرد که اسحاق هرتزوگ در اوایل فوریه به ترکیه سفر خواهد کرد.
اردوغان طی یک مصاحبه تلویزیونی با بیان اینکه «این سفر می‌تواند فصل جدیدی را در روابط ترکیه و اسرائیل بگشاید» تأکید کرد که «آماده است در همه زمینه‌ها گام‌های نزدیک شدن به اسرائیل را بردارد. همچنین روز گذشته اعلام کرد که حاضر به صادرات گاز اسرائیل از طریق ترکیه است.
در این نوشتار به بررسی مهمترین نوسان روابط ترکیه و اسرائیل و تحولات آن در دهه اخیر می‌پردازیم که مشخصه آن تنش میان دو طرف و نیز شانس موفقیت در بهبود روابط از دروازه همکاری در پروژه‌های انتقال گاز مدیترانه شرقی به اروپا را توضیح می‌دهد.
مرحله طلایی
از مارس ۱۹۴۹ که آنکارا به عنوان اولین کشور با اکثریت مسلمان دولت اسرائیل به رسمیت شناخت، روابط دوجانبه به دلیل جنگ‌های اسرائیل در منطقه فراز و نشیب‌های متعددی را پشت سر گذاشته است. همکاری در زمینه‌های مختلف سیاسی، نظامی و استراتژیک باعث شد تا اسرائیل بعداً به بزرگترین شریک نظامی و تامین کننده تسلیحات ترکیه تبدیل شود.
از آن زمان تاکنون، همکاری‌های اقتصادی، دیپلماتیک و نظامی دو طرف باوجود نگرانی‌های مشترک و با توجه به شرایط ناپایدار کشورهای خاورمیانه، تقویت شده است. در این میان نیز ایالات متحده آمریکا رابطه بین اولین متحد خود در منطقه، اسرائیل، و متحد اصلی خود در ناتو، ترکیه، را توسعه و پرورش داده است.
در طول دو دهه گذشته، حرکت حزب حاکم عدالت و توسعه به سمت جهان اسلام و عرب، به ایجاد سوء ظن در مقامات اسرائیل کمک کرد. اما اوج بی‌اعتمادی زمانی بود که نیروهای اسرائیلی به «ناوگان آزادی» که توسط ترکیه رهبری می‌شد و برای رفع محاصره نوار غزه در سال ۲۰۱۰ می‌رفتند، حمله کردند. این حادثه منجر به تغییر رادیکال در روابط دوجانبه شد
با توجه به رشد چشمگیر روابط سیاسی و دیپلماتیک بین آنکارا و تل آویو که در دهه نود قرن گذشته به اوج خود رسید، دو طرف قراردادهای نظامی و اقتصادی بسیاری را امضا کردند که مهمترین آنها توافق تجارت آزاد دوجانبه در ژانویه سال ۲۰۰۰ بود که برای اسرائیل مهم و استثنایی تلقی می‌شد، چون اولین امضا از این نوع با یک کشوری با اکثریت جمعیت مسلمان بود.
در آن دوره، صادرات سالانه اسرائیل به ترکیه (علاوه بر برق، گاز و نفت) بالغ بر ۱.۵ میلیارد دلار و واردات آن بالغ بر یک میلیارد دلار بوده است. با این حال و از آغاز هزاره، با وقوع انتفاضه فلسطین و به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲، "دوره طلایی" در روابط ترکیه و اسرائیل به پایان رسید.
در طول دو دهه گذشته، حرکت حزب حاکم عدالت و توسعه به سمت جهان اسلام و عرب، به ایجاد سوء ظن در مقامات اسرائیل کمک کرد. اما اوج بی‌اعتمادی زمانی بود که نیروهای اسرائیلی به «ناوگان آزادی» که توسط ترکیه رهبری می‌شد و برای رفع محاصره نوار غزه در سال ۲۰۱۰ می‌رفتند، حمله کردند. این حادثه منجر به تغییر رادیکال در روابط دوجانبه شد.
«ناوگان آزادی» و شکست روابط
انتفاضه دوم فلسطین و جنایات اسرائیل علیه مردم فلسطین و متعاقب آن جنگ با لبنان در سال ۲۰۰۶ نقش مهمی در کاهش روابط ترکیه و اسرائیل داشت. ترکیه در پس زمینه حمله به لبنان در ژوئیه ۲۰۰۶ و همچنین نوار غزه در دسامبر ۲۰۰۸ به شدت از اسرائیل انتقاد کرد، از همین روی آنکارا برای کمک به بیروت و نوار غزه، تلاش کرد تا محاصره تحمیل شده از سال ۲۰۰۷ را بشکند.
پس از جنگ ویرانگر غزه، مجمع اقتصادی داووس در سال ۲۰۰۹ شاهد درگیری لفظی بین رجب طیب اردوغان، نخست وزیر وقت ترکیه و شیمون پرز، رئیس جمهور وقت اسرائیل بود که در آن پرز در تلاش برای مشروعیت بخشیدن به حمله ویرانگر اسرائیل به غزه صحبت کرد، اما اردوغان به این موضوع پاسخ داد. او در مقابل دوربین‌ها گفت: «صدای شما ناشی از احساس گناه است، وقتی صحبت از قتل می‌شود، شما خوب می‌دانید که چگونه باید بکشید. من به خوبی می‌دانم که چگونه کودکان را در ساحل غزه کشتید!» و سپس جلسه را ترک کرد.
اما اوج تنش‌ها زمانی بود که حمله به «ناوگان آزادی» در کشتی «ماوی مرمره» در ۳۱ می ۲۰۱۰ روی داد. این حمله که در آب‌های بین المللی روی داد، منجر به کشته شدن ۱۰ فعال ترکیه شد. در نتیجه ترکیه سفیر خود را از تل آویو فراخواند و خواستار عذرخواهی فوری از این حمله، پرداخت غرامت به خانواده کشته‌شدگان ترکیه و رفع محاصره غزه شد. چون تل آویو گامی در این راستا برنداشت، ترکیه روابط خود با اسرائیل را به پایین‌ترین سطح رساند و تمامی توافقات نظامی را به حالت تعلیق درآورد.
این موضوع ادامه داشت تا اینکه بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر سابق اسرائیل- در گفتگوی تلفنی با رجب طیب اردوغان، در مارس ۲۰۱۳، از طرف اسرائیل در مورد کشته‌ها و مجروحان «ماوی مرمره» عذرخواهی کرد. اردوغان با پرداخت غرامت کامل به مبلغ ۲۰ میلیون دلار به خانواده‌های قربانیان که در اوایل سال ۲۰۱۶ انجام شد، عذرخواهی از طرف مردم ترکیه را پذیرفت.
بازگشت دوباره تنش با چاشنی گاز مدیترانه
در ژوئیه ۲۰۱۶، بینالی ییلدیریم، نخست وزیر سابق ترکیه اعلام کرد که توافقی برای احیای روابط با اسرائیل حاصل شده و دو طرف در مورد تعیین سفیران تبادل نظر کرده‌اند، همچنین تل‌آویو به آنکارا اجازه داد کمک‌های خود را به نوار غزه ارسال کند.
اما دو سال بعد، پس از تجاوز نظامی اسرائیل به نوار غزه، دوباره تنش به روابط ترکیه و اسرائیل بازگشت که منجر به کاهش مجدد روابط دیپلماتیک به سطح کاردار شد، اما در سال ۲۰۲۰ دو طرف دوباره به تبادل سفیران اقدام کردند.
در ۱۸ ژانویه ۲۰۲۲، اسرائیل و یونان به دلیل تصمیم دولت ایالات متحده برای توقف حمایت از پروژه خط لوله گاز EastMed ضربه سنگینی را دریافت کردند. چون قرار بود این پروژه ترکیه را دور بزند و گاز اسرائیل را به اروپا برساند
اما آنچه اکنون بحران را عمیق‌تر کرده است، مناقشه بر سر منابع گاز طبیعی در شرق دریای مدیترانه و ایجاد اتحاد اسرائیل با یونان، قبرس، مصر، فرانسه و حتی امارات متحده عربی از سال ۲۰۱۹، بدون دعوت از ترکیه، برای ایجاد بازار منطقه‌ای برای گاز است.
در این راستا تل‌آویو همچنین با «دشمن اصلی ترکیه» یعنی یونان، برای گسترش خط «EastMed»، برای انتقال گاز اسرائیل به اروپا از طریق قبرس و یونان به توافق رسید که آنکارا آن را نمی‌پذیرفت چون برخلاف منافعش است. در اینباره رئیس جمهور ترکیه در بیش از یک موضع اعلام کرده است که «هیچ پروژه منطقه‌ای در شرق مدیترانه بدون ترکیه نمی‌تواند موفق شود». البته دولت او با لیبی توافق نامه‌ای برای تعیین مرزهای دریایی در مدیترانه منعقد کرد که مانع اسرائیل و یونان در پروژه مدیترانه است.
در ۱۸ ژانویه ۲۰۲۲، اسرائیل و یونان به دلیل تصمیم دولت ایالات متحده برای توقف حمایت از پروژه خط لوله گاز EastMed ضربه سنگینی را دریافت کردند. چون قرار بود این پروژه ترکیه را دور بزند و گاز اسرائیل را به اروپا برساند.
دولت ایالات متحده عقب‌نشینی خود از پروژه اسرائیل-یونانی را با دشواری اجرا و هزینه هنگفت آن توجیه کرد، در حالی که برخی از تحلیل‌گران منطقه آنچه اتفاق افتاد را «پیروزی دیپلماسی ترکیه» دانستند. ترکیه نیز به نوبه خود از خروج آمریکا از این پروژه استقبال کرد و اردوغان در واکنش به این موضوع، در مصاحبه‌ای تلویزیونی در ۲۶ ژانویه گفت: «واشنگتن عقب نشینی کرد، زیرا آنچه را که در پروژه انتظار داشت را ندید».
البته اردوغان یک هفته پیشتر نیز اعلام کرد که کشورش علاقه‌مند به انتقال گاز اسرائیل از طریق خاک خود است. او در خصوص انتقال گاز طبیعی اسرائیل به اروپا از طریق ترکیه، گفت که «اگر گاز به اروپا منتقل شود، تنها از طریق ترکیه خواهد بود».
اردوغان با بیان اینکه اسرائیل و ترکیه پیش از این مذاکرات متعددی برای انتقال گاز اسرائیل از طریق ترکیه داشته‌اند، خاطر نشان کرد: طرف اسرائیلی در سطح رئیس جمهور و نخست وزیر در حال ارسال پیام در این زمینه به ترکیه بوده و آنکارا همچنان برای همکاری با اسرائیل در این زمینه مشتاق است.
بنابراین سفر رئیس جمهور اسرائیل به آنکارا در فوریه که اردوغان درباره آن صحبت کرد، احتمالا صفحه جدیدی در روابط دو طرف باز کند که عنوان اصلی آن همکاری دو طرف در پروژه گازی فرامدیترانه‌ای به اروپا خواهد بود. با این حال، هنوز مسائل تنش‌زای زیادی مانند حمایت ترکیه از گروه‌های فلسطینی بین دو طرف وجود دارد.
چشم‌انداز گازی مدیترانه شرقی
منابع گاز طبیعی در مدیترانه شرقی به دلایلی از جمله ملاحظات هزینه، تقاضای بازار و تنش‌های ژئوپلیتیک منطقه‌ای مدت‌ها مورد بحث بوده است. با این وجود شرکت‌های بزرگ سرمایه گذار در این زمینه انرژی بدون شک جذب جاذبه‌های جغرافیایی منطقه، واقع در پیوند اروپا، آسیا و آفریقا هستند که امکان صادرات زیادی را به همراه دارد.
هرچند در حال حاضر اروپا نیاز شدید به جایگزین گاز روسیه دارد اما صادرات گاز مدیترانه شرقی به دلیل اختلافات مرزی محدود به بازارهای منطقه‌ای یعنی اسرائیل به مصر یا اسرائیل به اردن است
در حال حاضر، مصر خروجی اصلی گاز منطقه‌ای برای رسیدن به بازارهای جهانی به شکل گاز طبیعی مایع (LNG) است. البته LNG صادراتی مصر در معرض قیمت‌های لحظه‌ای است که چشم انداز صادرات را پیچیده می‌کند. این امر به‌ویژه در سال گذشته که قیمت‌های کالا نوسانات چشمگیری داشت، مشهود بود زیرا بازارها بهبود اقتصادی نابرابر در پساکووید را تجربه کردند.
همچنین همه کشورهای منطقه اهداف بلندپروازانه‌ای را برای انرژی‌های تجدیدپذیر معرفی کرده اند. هدف یونان تولید ۶۵ درصد برق خود از منابع تجدیدپذیر تا سال ۲۰۳۰، اسرائیل ۳۰ درصد از انرژی‌های تجدیدپذیر تا سال ۲۰۳۰ و مصر ۴۲ درصد از تولید برق خود از انرژی‌های تجدیدپذیر تا سال ۲۰۳۰ است.
دستیابی به این اهداف مستلزم سرمایه گذاری‌های اساسی در توسعه ظرفیت انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر، از جمله پروژه‌های هیدروژنی است. بهترین شرط برای تولیدکنندگان مدیترانه شرقی این است که راه را برای یک بازار گاز پایدار و منطقه‌ای هموار کنند که از ترکیب گاز و انرژی‌های تجدیدپذیر به سمت مدل‌های تولید برق پاک‌تر و دسترسی و اتصال به برق حرکت کنند.
از همین روی اگر اتحادیه اروپا و شرکت‌های بزرگ انرژی جهانی بتوانند با تداوم افزایش سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر و پروژه‌های فناوری پاک به تسهیل فرآیند انتقال گاز منطقه کمک کنند، کاملا به نفع همه کشورها خواهد بود.
به نظر می‌رسد که بهبود روابط آنکارا و تل آویو تا حدودی شرایط را برای رسیدن به یک اجماع مشترک در مورد تولید و انتقال گاز مدیترانه شرقی مناسب کند. البته نباید از دیگر کشورهای منطقه از جمله یونان، قبرس و مصر غافل شد.
نظر شما