توحید ورستان؛ بازار: جنگ چهل و چهار روزه بین ارمنستان و آذربایجان در سال ۲۰۲۰ نقشه قفقاز جنوبی را به طرز چشمگیری تغییر داد. این جنگ هزینه انسانی سنگینی داشت اما اختلافات عمده سیاسی بین دو کشور را حل نکرد و همچنان چشم انداز پیوندهای تجاری جدید و همکاری اقتصادی در سراسر منطقه مبهم است.
توافقنامه آتش بس سه‌جانبه با میانجیگری ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه و امضای مشترک نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان و الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، روند سی ساله مناقشه قره باغ کوهستانی را کاملاً معکوس کرد و نشان دهنده این واقعیت است که آذربایجان یک شکست نظامی به ارمنستان وارد کرده و سرزمین‌هایی را که بیش از ربع قرن قبل از دست داده بود، بازپس گرفته است.
براساس توافق اخیر، تمامی ارتباطات اقتصادی و حمل و نقل در منطقه باید رفع انسداد شود. باید توجه داشت که مجموعه‌ای از مسیرهای حمل و نقل که از اوایل دهه ۱۹۹۰ بسته شده و دسترسی بین المللی به ارمنستان و منطقه نخجوان آذربایجان را قطع کرده است. اگر این مسیرهای بسته، همانطور که در توافقنامه تصریح می‌کند، همگی «رفع انسداد» شوند، محسوس‌ترین تأثیر مسیر شمال به جنوب فعال‌شده‌ای خواهد بود که از روسیه به ارمنستان و ایران از طریق آذربایجان می‌رود و در این میان، رونق اقتصادی برای آذربایجان و ارمنستان می‌تواند قابل توجه باشد چون هر دو از درآمد کم، بیکاری بالا و مهاجرت مداوم رنج می‌برند.
در ژانویه ۲۰۲۱، یک کمیسیون ارمنستان-آذربایجان-روسیه متشکل از سه معاون نخست وزیر تشکیل شد تا بر روی اجرای «رفع انسداد» مسیرهای حمل و نقل وعده داده شده در بیانیه آتش بس کار کند. در بیشتر سال جاری، کمیسیون پیشرفت کمی داشته است، حداقل در ظاهر اینگونه بود. اختلافات در مورد وضعیت راه‌های حمل و نقل تاکنون رقابت منطقه‌ای بین آذربایجان و ترکیه از یک سو و ارمنستان و ایران از سوی دیگر را تشدید کرده است و قدرت‌های دیگری مانند اسرائیل و هند در حاشیه درگیر شده‌اند.
جنگ برای کریدور
در حال حاضر مهمترین اختلاف باکو و ایروان موضوع ایجاد کریدور زنگزور است این مسیر یک ارتباط از طریق خاک ارمنستان به منطقه نخجوان آذربایجان است که براساس ادعای باکو در توافقنامه آتش‌بس نوامبر ۲۰۲۰ به آن اشاره شده در حالیکه ایروان آن را رد نمی‌کند.
آذربایجان کشوری از دو بخش است که اکثریت خاک آن در شرق از جمهوری خودمختار نخجوان با ۴۵۹۰۰۰ نفر جدا شده است که اقتصاد آن بدون شک از انزوا رنج برده و مهاجرت نیروی کار به ترکیه بالاست. در زمان اتحاد جماهیر شوروی، نخجوان از نظر اقتصادی به ارمنستان وابسته بود، ارمنستان گاز آن را تامین می‌کرد و راه‌های جاده‌ای و ریلی آن را به شمال و شرق فراهم می‌کرد. از زمان شروع درگیری ارمنستان و آذربایجان در سال‌های ۱۹۸۹-۱۹۹۰، مرز آن با ارمنستان بسته شد و تنها ارتباط مستقیم بین نخجوان و بقیه آذربایجان از طریق هوایی بوده است، در حالی که خطوط زمینی از طریق ایران یا از طریق گرجستان و ترکیه انجام می‌شود.
از سال ۱۹۹۲ نخجوان بیشتر واردات خود را از طریق جاده و ترکیه دریافت کرده است که با آن مرز ۸ کیلومتری (۵ مایلی) دارد. گاز آن نیز همچنین از طریق ایران در یک قرارداد سوآپ تامین می‌شود و ایران ۱۵ درصد از گاز عبوری از خاک خود را به عنوان هزینه ترانزیت دریافت می‌کند. این قرارداد احتمالاً به محض اینکه ترکیه خط لوله گاز جدید پیش بینی شده به نخجوان را بسازد، پایان خواهد یافت.
پس از درگیری‌های سال ۲۰۲۰، هدف اصلی آذربایجان بازگرداندن ارتباطات زمینی از طریق ارمنستان با نخجوان است. این امر تقریباً مستلزم ساخت یک مسیر حمل و نقل جدید بزرگ در یک بخش ۴۳ کیلومتری (۲۶ مایلی) از جنوبی‌ترین ناحیه مغری ارمنستان بوده که هم مرز با ایران است. این مسیر بالقوه مدتهاست که محل مناقشه بین دو کشور است. در دهه ۱۹۷۰، زمانی که ارمنستان و آذربایجان جمهوری‌های شوروی بودند، کارن دمیرچیان، رهبر حزب کمونیست ارمنستان، در مسکو علیه پروژه بزرگراه بزرگ در سراسر مغری لابی کرد و معتقد بود که ارمنستان را در مقابل آذربایجان تضعیف می‌کند.
این مسیر همچنین یکی از عناصر اصلی مذاکرات بین رهبران دو کشور، حیدر علی‌اف و رابرت کوچاریان، در سال‌های ۱۹۹۹-۲۰۰۱ بود. در آن دوره، علی‌اف به طور آزمایشی پیشنهاد داد که در ازای تضمین در مورد کریدور جدیدی که به نخجوان می‌رود، امتیازاتی در مورد حاکمیت قره باغ کوهستانی بدهد. اختلاف نظر در مورد وضعیت کریدور دلیل اصلی فروپاشی قرارداد در سال ۲۰۰۱ بود.
پس از آنکه درگیری‌های ۲۰۲۰ باکو را در موقعیت جدیدی در مقابل رمنستان قرار داد، مقامات آذربایجان مسیر منتهی به نخجوان را کریدور زنگزور نامیدند و آنچه آذربایجان می‌خواهد این است که هیچ پست بازرسی نداشته باشد و مجبور نباشد در مرز توقف کند. برای ارمنستان، ایده کریدور آذربایجانی بی‌معنا است، زیرا به معنای از دست دادن کنترل سیاسی بر مسیر است که با ادعای تاریخی الهام علی‌اف نسبت به این سرزمین بدتر شده است.
در ۲ اکتبر ۲۰۲۱، آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت ارمنستان در اینباره گفته است که: منطق "کریدور" را باید درک کرد. اولاً، ما اعلام کرده‌ایم که هیچ «کریدور مستقل» نمی‌تواند وجود داشته باشد، یعنی «کریدور مستقل» نمی‌تواند در خاک ارمنستان وجود داشته باشد. راه‌ها یا جاده‌های موجود در ارمنستان ممکن است باز شوند و آذربایجانی‌ها یا ترکیه می‌توانند از آنها برای ارتباط با آذربایجان استفاده کنند. چنین گزینه ای امکان پذیر است اما این جاده‌ها تحت کنترل قلمرو مستقل ارمنستان خواهد بود.
اهمیت کریدور زنگزور برای ترک‌ها
سه همسایه بزرگ قفقاز جنوبی هر کدام در این مناقشه سهمی دارند. ترکیه به طور کامل از آذربایجان حمایت می‌کند و منافع زیادی در دسترسی نامحدود به این کشور از طریق خاک ارمنستان دارد. اگرچه در حال حاضر از مسیر ترانزیتی خوبی به آذربایجان و دریای خزر از طریق گرجستان استفاده می‌کند، اما یک پیوند جدید از طریق نخجوان سریع‌تر خواهد بود.
کریدور زنگزور به کوتاه ترین مسیر حمل و نقل زمینی بین اقیانوس آرام و اقیانوس اطلس و همچنین نقطه تقاطع مسیرهای شمال - جنوب و شرق - غرب تبدیل خواهد شد. این به طور قابل توجهی عملیات راه های حمل و نقل زمینی را که اروپا و آسیا را به هم متصل می‌کند، گسترش خواهد داد. در این میان، اتحادیه اروپا و ایالات متحده قویا از باز شدن مسیرهای حمل و نقل در منطقه حمایت می‌کنند.
از زمان پایان مناقشه قره باغ، ترکیه از گشایش کریدور زنگزور و تلاش‌های گفت‌وگو برای اصلاح روابط بین آذربایجان و ارمنستان حمایت می‌کند. استانبول در ۲۱ جولای میزبان دومین نشست سه جانبه روسای مجالس آذربایجان، پاکستان و ترکیه بود. مصطفی شنتوپ رئیس مجلس در سخنانی در این مراسم بر احیای عدالت در منطقه قره باغ آذربایجان تاکید کرد و گفت که کریدور زنگزور باعث افزایش رفاه اقتصادی در این منطقه می‌شود.
افتتاح کریدور زنگزور به ترکیه دروازه‌ای به حوزه دریای خزر و یکی از مسیرهای سریع تر به آسیای مرکزی و چین می‌دهد چون پتانسیل اقتصادی و انرژی عظیمی را معرفی می‌کند. کشورهای آسیای مرکزی با توجه به وضعیت کنونی اطراف اوکراین به دنبال یک مسیر اضافی برای دسترسی به اروپا هستند. بهره برداری از پروژه راه آهن باکو- تفلیس- قارص و راه اندازی کریدور زنگزور حاکی از آن است که در آینده نزدیک یک توافق کلی در مورد حمل و نقل چندوجهی بین همه کشورها از طریق دریای خزر حاصل خواهد شد. این بدان معناست که جریان محموله در این جهات افزایش می‌یابد که منجر به افزایش حجم محصولات صادراتی نیز می‌شود.
راه اندازی کریدور زنگزور همچنین توسعه کریدور میانی را تضمین می‌کند که تأثیر اقتصادی مثبتی بر کل منطقه از دریای سیاه تا قفقاز و آسیای مرکزی تا هند، چین و سایر کشورهای شرق و جنوب آسیا خواهد داشت.
ارمنستان و ترکیه توافق کرده‌اند تا با پایان جنگ دوم قره باغ، تلاش‌ها برای عادی‌سازی روابط را پیش ببرند. از ابتدای سال جاری، نمایندگان ویژه ترکیه و ارمنستان در زمینه عادی سازی روابط دوجانبه چهار دیدار در مسکو و وین برگزار کرده‌اند. آخرین نشست در اول جولای منجر به توافق در مورد امکان عبور از مرز زمینی ارمنستان و ترکیه برای شهروندان کشورهای ثالث و انجام حمل و نقل هوایی مستقیم بین ارمنستان و ترکیه شد.
مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه در مصاحبه‌ای، عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان را مشروط به مذاکره ارمنستان برای توافق صلح با آذربایجان و گشودن کریدور زمینی به جمهوری خودمختار نخجوان دانست. اما ارمنستان تاکنون تلاش کرده تا بازگشایی این کریدور را به تعویق بیندازد، هرچند رفع انسداد و احیای ارتباطات برای خود این کشور که حدود سه دهه است در محاصره اقتصادی قرار دارد، مهم است.
موضع روس‌ها و ایران
دو تحول به ظاهر نامرتبط باعث نگرانی مقامات روسیه شده است. از یک سو، تنش‌ها بین ارمنستان و آذربایجان بر سر گشایش کریدور ترانزیتی بین آذربایجان و خودمختاری نخجوان در حال افزایش است که نتیجه عدم موافقت ارمنستان با بازگشایی آن پس از جنگ ۴۴ روزه دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰ است. و از سوی دیگر، روس‌ها به طور فزاینده‌ای نگران هستند که تسلط مسکو بر دریای خزر زیر سوال برود که این برتری تاکنون با گسترش نیروی دریایی سایر کشورهای ساحلی از بین رفته است.
درگیری‌های لفظی باکو و ایروان در مورد کریدور زمینی زنگزور برخی از تحلیلگران روسی را به این نتیجه رسانده است که احتمالا وقوع یک جنگ جدید بین دو کشور قفقاز جنوبی رخ دهد و بدتر شدن تدریجی وضعیت دریایی روسیه در دریای خزر، دیگران را به این موضوع سوق داده است که در صورت وقوع چنین درگیری، مسکو ممکن است نتواند روی آنچه که مدتهاست برگ برنده آن در منطقه بوده، حساب کند و این می‌تواند راه را برای تجدید نظم اساسی در قفقاز جنوبی باز کند.
روسیه منافع اقتصادی در احیای مسیر نخجوان دارد و متن توافقنامه آتش‌بس ۲۰۲۰ نشان می‌دهد که تا حدودی کنترل سیاسی بر آن نیز خواهد داشت. این توافقنامه تصریح می‌کند که مرزبانان روسیه بر روی اتصالات حمل و نقل کنترل خواهند کرد.
اما در این میان، ایران تقریبا سعی می‌کند موازنه بین آذربایجان و ارمنستان را برقرار کند اما ابراز نگرانی می‌کند که یک «کریدور مستقل» که غرب جمهوری آذربایجان و نخجوان را به هم متصل می‌کند و به سمت ترکیه می‌رود، تهدیدی برای مسیرهای ترانزیتی شمال به جنوب این کشور از طریق ارمنستان باشد.
بطوریکه در اکتبر ۲۰۲۱ بین جمهوری آذربایجان و ایران بر سر این مسائل و موضوعات دیگر درگیری لفظی ایجاد شد. از همین روی تهران سعی می‌کند حفظ حاکمیت هر دو طرف بر سرزمین‌های خود را به رسمیت بشناسد.
نظر شما